Betuwe in 1526

Eerst een lijstje met alle namen en de huidige naam erbij voor zover die lastiger te herleiden is en ik dat heb uitgezocht [ik weet ook niet alles]:

• ten Noorden van de Rijn (links dus):
  • de streken Ghoeilant [Gooi] en Vaterlant [Waterland], met daartussenin de plaats Nerde [Naarden] (met dank aan Carleen).
  • de plaatsen Vaghennn [Wageningen], Rienen [Rhenen], Viek [Wijk bij Duurstede] en Die Vaert [Dat zal Vreeswijk zijn waar de gegraven Vaartse Rijn aftakt naar Utrecht]. Daarover zo meer.
• tussen de Rijn en de Linge:
  • de Linge ontspringt bij Tiel. Ook hierover zo meer.
  • Buerren, Rave Vaei [Ravenswaaij], Culebuorch, Vianen, Lerdem [Leerdam]
    
• tussen de Linge en de Waal:
  • Tvel [Deil of Tuil?], Assperen, Hekelen [Heukelom] en Gherkem [Gorcum]
• in de Bommelerwaard: Boemel [Zaltbommel], Amerroe [Ammerzoden], Loefstein
• op een privé-eiland in de Maas: Hemert [dat zal de vesting zijn van Heusden]
• ten Z van de Waal:
  • Bos [sHertogenbosch], Boechkove [Bokhove], Hesden [Heusden], Woerkem [Woudrichem]

Opvallend dat sommige plaatsen die nu zowat verdwenen zijn er opstaan, zoals Ravenswaaij en Bokhove. En andere plaatsen waarvan ik dacht dat ze toen ook al wel bestonden niet, zoals Amerongen.

Van alle rivieren heeft alleen de Rin een naam. Het is een grote rivier die zich splitst in takken die weer samenkomen, zodat er eilanden zijn ontstaan zoals de Tielerwaard en de Bommelerwaard. De wateren zijn duidelijk de snelwegen van die tijd, maar je kon gemakkelijk verdwalen lijkt me, en een kaart als deze zal niet veel geholpen hebben. Er varen heel wat zeilschepen en roeiboten. Een zeilschip dobbert verdwaasd rond op een vijfsprong van rivieren. Waar zou dat zijn geweest? Ik teken de kaart over en zet de namen van de rivieren erin:

Het verloren zeilschip vaart op de verbinding tussen Maas en Waal ten oosten van de Bommelerwaard. Hier komen de Waal en de Maas tot op een paar honderd meter bij elkaar bij de Heerwaarden, een lange smalle strook land tussen de Bommelerwaard in het westen en het Land van Maas en Waal in het oosten. De grens van de Bommelerwaard is nu het Kanaal van Sint Andries, maar dat dateert van 1599, dus kan het niet zijn. Daarvoor lagen bij de Heerwaarden minstens twee natuurlijke doorgangen: het moet een doolhof van al of niet doorvaarbare watergangen geweest zijn.

De Linge ontspringt volgens deze kaart bij Tiel. Van nature is de Linge een zijtak van de Waal, maar omdat dat soms nogal wat overlast veroorzaakte in Gorinchem waar diezelfde Linge weer terugstroomde in de Waal, werd in 1304 de aftakking bij Tiel gedicht. Er werd een kanaal gegraven vanaf Doornenburg om de Linge van water te voorzien, en zo is het nu nog. Wanneer dat kanaal is gegraven is mij onbekend; in elk geval staat het niet op deze kaart uit 1526. En dat is raar, want het lijkt me meer een waterkaart dan een wegenkaart.

Tegenover Vianen takt die Vaert af van de Rijn. De Vaartse Rijn is een van de oudste kanalen van Nederland dat oorspronkelijk meer naar het westen bij de IJssel aftakte. In 1295 werd de aftakking verlegd naar Vreeswijk en in 1373 werd er bij de aftakking een houten sluis gebouwd. Deze verbinding van Utrecht naar de Rijn was een belangrijke verkeersweg. De sluis in Vreeswijk bestaat nog en heet de Oude Sluis (ik vermoed dat er geen enkel stukje hout origineel is, maar op die plek ligt nog altijd een sluis). De sluis staat op deze kaart ingetekend met twee grote bruine houten schotten.

De enige landweg gaat van Vaghennn naar het Ghoeilant en naar Vaterlant. En een klein weggetje van Bos naar het westen. De Dieze die vanuit de binnenstad komt is veel belangrijker. Hoe meer ik naar deze kaart kijk, des te meer krijg ik het gevoel dat met Wageningen eigenlijk Arnhem bedoeld wordt. Bij Wageningen gaan geen wegen naar het Gooi. Volgens mij zit er eenvoudigweg een grote fout in de kaart, en kijken we daar naar Arnhem, waar de IJsel van de Rijn afsplitst en waar twee wegen over de Veluwe naar het noordwesten lopen. Vandaar die grote kerk. Je zou het origineel moeten bekijken om te zien of er iets in de naam gegumd is: er lijkt wel anhem te hebben gestaan.

De grootste steden zijn Gherkem, Bos en Culebuorgh met kerken met torenspitsen, kastelen met vlaggen. Culebuorgh heeft vreemd genoeg geen stadsmuren, terwijl die in de 14de eeuw zijn gebouwd, maar wel een gracht. Gherkem en Culebuorgh zijn het fraaist getekend. Hemert, Ammeroe en Loefstein zijn een burcht zonder kerk. In Nerde, Bos en Woerkem geen hoge spitse kerk maar een lage stompe: de kathedraal van Den Bosch is inderdaad nieuwer. Op sommige kerktorens staan kruisen, maar op de grote kerk in Gherkem staat een haan. De toren lijkt op de huidige die dateert van 1450, de spits dateert van 1519. Heeft de tekenaar in 1526 de gloednieuwe toren afgebeeld? De toren verving een oude toren die in 1361 was ingestort, en zo oud zal de tekenaar niet geweest zijn dat hij zich die herinnerde. De enige molen staat in Woerkem.

De meeste steden zijn ommuurd. In de muur van Vianen een ophaalbrug. De muren van Woerkem zijn in 1460 afgebroken, en op deze kaart staan ze nog. Maar misschien zijn ze niet in een jaar afgebroken, maar in een langzaam proces wat net zo snel ging als dat er stenen nodig waren voor nieuwe gebouwen. In die waren in Woudrichem op zeker moment bijna niet meer nodig want de stad zakte weg in de anonimiteit.

Wat een prachtige kaart. De geschiedenis van Nederland ontvouwt zich.

Bij Woerkem staat een man met pijl en boog bij de haven. Een tweede man lijkt doorboord te liggen. Een derde rent ernaartoe of sjouwt hij een grote zak? Aan de kade, met een trap?, ligt een zeilschip voor anker.  Er liggen meer schepen al of niet voor anker. Is dit De Slag van Altena in 1393, een grote slag bij Woudrichem in de Hoekse en Kabeljouwse Twisten? Die wordt nog wel eens nagespeeld. De twist eindigde met de Zoen van Woudrichem tussen Jacoba en Jan van Beieren, maar dat is blijkbaar geen zoen maar een verzoening.

Ik zie bomen maar geen bossen. Mensen, maar behalve die paar vechtersbazen bij Woerkem niemand op het vasteland. Heel veel boten, geen enkele kar. Bij Woerkem verdwijnt het land en wordt het water oneindig breed. Nederland Waterland, het lijkt me een mooie toekomst.

Wil je ook genieten van de kaart, download hem dan via de link bovenaan van de site van het Gelders Archief. Je kunt superscherp inzoomen op de details.

Alle afbeeldingen