sGrooten tekent in 1570 een schitterend gekleurde kaart van de Veluwe. Ik zoom in op Mossel en zie dat hij daar een beek laat beginnen. Die beek is er niet meer. Hoe zit dit?
Ik volg zijn lijntje en het blijkt de Valksebeek te zijn die nu in Otterlo ontspringt en vandaar naar het westen loopt. Na het buurtschap Valk, gaat de beek over in de Barneveldsebeek. Kan het zo zijn dat deze beek in 1570 begon bij Mossel?
Nou is de kaart van sGrooten wel mooi maar niet zo nauwkeurig. De bergen ten westen van Otterloo liggen er in het echt bijvoorbeeld niet. Toch kijk ik beter.
De Valksebeek loopt door de Kom van Otterlo wat een uitloper is van de Gelderse Vallei: hier lag in de voorlaatste ijstijd ijs wat rond zich de Stuwwal van Reemst heeft opgeperst. Daarna is de kom in de laatste ijstijd opgevuld met dekzand. Otterlo is nu vlak (met dekzandreliëf maar daar zie je weinig van). De Valksebeek is de enige beek in de verre omgeving. Als dit gebied vroeger een beek heeft gekend, kan het alleen de Valksebeek zijn.
Nu ligt er in de Kom van Otterlo ten zuiden van het dorp het Mosselsezand, een groot stuifzandgebied. Een volledig uitgegroeid stuifzandgebied bestaat uit een bron, van waaruit het zand wegstuift, zand waar het zand neerkomt en een serie kamduinen aan het eind. De windrichting die dit voor elkaar weet te krijgen komt uit het ZuidWesten. De bron ligt dus ZW van het zand en het kamduin ten NO.
Bij de verstuiving van Mossel is zowel de bron, het zand en het kamduin (of paraboolduinen) zichtbaar. Het zand is uiteraard het Mosselsezand, heerlijk speelgebied. Ten ZW hiervan liggen een paar brongebieden: als ze zichtbaar zijn in het veld uitwaaiingslaagten of uitgestoven laagtes genoemd. Daar is het zand uitgestoven tot aan een harde laag of tot aan het grondwater: het gevolg is een vlak gebied wat lager ligt dan de omgeving zonder dikke zandlaag erop. Een uitgestoven laagte ligt bij het berkenbos langs het verhoogd liggende fietspad het Mosselsepad.
Ten NO van het Mosselsezand ligt een reeks kamduinen. De hoogste kamduinen liggen veel verder naar het NO in De Hoge Veluwe bij De Pampel (ten ZW van het Kröller Müller museum), rechts bovenin op mijn uitsnede. Halverwege Pampel en Mossel liggen de kamduinen van het Otterlose Bos, waar je vroeger zo prachtig over de kam kon lopen: het hoort allemaal bij elkaar.
Dit stuifzand heeft de Kom van Otterlo dus overstoven. Mijn verhaal begint een lijn te krijgen. Ten ZO van het Mosselsezand ligt een nat laag gebied, Het Lage Veld, waar je niet mag komen. Van Geelkercken tekent hier in 1629 een paar vennen. Hier ligt ook Het Verdronken Bos, wat helaas nooit meer verdrinkt, en tot 1990 overstroomde de Harderwijkerweg hier regelmatig. Nog altijd liggen hier een paar vennen.
Kan het zo zijn dat dit Lage Veld de bovenloop van de Valksebeek is geweest? Jazeker kan dat, het klinkt zelfs zeer aannemelijk. Laat ik voorop stellen dat het water geen enkele andere kant uit kan: aan alle andere kanten liggen stuwwallen, door het doorbraakdal naar Ginckel heeft bij mijn weten nooit een beek gestroomd. De enige mogelijke uitgang is naar het NW. Ik vraag me af of Het Lage Veld lager of hoger ligt dan de Valksebeek bij Otterlo en maak een doorsnede via het AHN. Hier het resultaat:
Je ziet dat dit logisch lijkt. Je ziet dat de grote lijn doorloopt, en dat het stuifzand de boel heeft verstierd. Mijn streepje begint precies in het ven, dat ligt lager dan de grote lijn, maar afgezien van dat punt is het een prachtig aflopend dal richting de huidige Valksebeek bij de Koeweg in Otterlo.
Maar: was dit nog zo in de tijd van sGrooten? Begon de verstuiving pas na 1570? Dat is een andere vraag. De zandverstuivingen zijn van na het jaar 1000, denkt men. Sommigen geven de mens de schuld: teveel mensen, teveel plaggen, hakken en branden, teveel schapen: dat moet dan aan het eind van de Middeleeuwen begonnen zijn. Anderen geven klimaatverandering de schuld: na 1000 werd het droger, dus werd het land kaler. Dan kan de verstuiving eerder begonnen zijn. Weer anderen geven de jacht en de duizenden konijnen die daarvoor werden uitgezet de schuld: dan moet je denken aan de 17de en 18de eeuw. Volgens de enige bron die iets over de ouderdom vermeldt is het Mosselsezand een van de eerste verstoven gebieden.
Zou sGrooten een verouderde kaart hebben getekend? Zou de verstuiving toen nog niet zo heftig zijn geweest, dat de beek nog niet was afgesloten? Of tekende hij maar wat? Ik weet het niet. Maar afgezien van het tijdstip: dat Het Lage Veld vóór de verstuiving afwaterde op de Valksebeek staat voor mij wel vast.
Bekijk ons boek Van Heelsum naar Otterlo, over de oude Vossenweg door ruimte en tijd. Hierin beschrijven we een prachtige wandelroute met bijna 100% zandweggarantie tussen Heelsum en Otterlo. Met aandacht voor landschap, natuur en cultuurhistorie.
In Google maps kan je de Valkse Beek volgen tot recreatiepark de Zanding onder Otterlo. De beek is daar echter een droge greppel door het bos tussen de recreatieparken en campings door. Ik vraag mij af of het bij heftige regenval zoals de laatste week wel weer water afvoert. Zal een keer gaan kijken als ik in de buurt ben.
Ja, ben reuze benieuwd.
Ik begrijp dat de linkerkant van de grafiek
overeen stemt met de rechterkant van de transsectlijn?
Begrijp ik goed?
hoi Geert, jazeker: om de een of andere reden houd ik ervan als water van links naar rechts stroomt. Dus ik zet mijn eerste puntje altijd bovenin het dal, of dat nou in het noorden, oosten, westen of zuiden ligt. Ik kom ook in de war als mensen dingen zeggen zoals ‘hee het Renkums Beekdal loopt door tot aan Ginckel.’ Hoe kan dat beekdal nou doorlopen tot Ginckel, dat ligt toch hoger?
Eens. Dank je. Fraaie ondersteuning van de etymologie van de naam Mossel. Overigens denk ik dat het intensieve gebruik van de heide al begonnen is toen de boeren de engen gingen cultiveren. Dat zal te maken hebben gehad met een toenemende vraag naar m.n. graan. Die vraag kwam, denk ik, voort uit een sterke bevolkingsgroei annex ontstaan van steden. En ik denk dat we dan nog niet in de late middeleeuwen zitten, maar zo rond de jaren 1100 – 1200. Niet toevallig ook de periode waarin de buurschappen ontstaan.
hoi Jan, aan de etymologie van de naam Mossel had ik nog niet eens gedacht, maar inderdaad. Ik las (ik weet niet waar) dat de zandverstuiving bij Mossel een van de oudste is in de omgeving, dus daarin zou je helemaal gelijk kunnen hebben. Maar dan heeft sGrooten inderdaad een verouderde situatie getekend. Maar goed, hij bracht me wel op het idee om dit uit te zoeken. Het Lage Veld, Verdronken Bos, overstromen van de Harderwijkerweg: het water kan daar sinds de verstuiving niet meer weg. Klinkt zo logisch, maar ik heb het nog nergens gelezen. Nou een vraag: denk je dat Mossel zo genoemd is naar deze natte kom zonder uitgang? Of is de naam ouder dan de zandverstuiving?
Ik denk dat de naam ontstaan is toen er sprake was van bewoning. Na het uitstuiven.