Buurschap Doesburg ligt ten noorden van Ede. De noordgrens is de Goorsteeg waarlangs drie rijen beuken staan. Op de foto is Doesburg links.
De zuidgrens is de Doesburgerdijk.
Het buurschap bezit een oude polder die afwaterde op de Kromme Eem die via Veldhuizen, Maanen, Bennekom en Wageningen naar de Rijn stroomde. Althans dat was de bedoeling, en dat was zo voor de grote vervening. De vervening zorgde voor gigantische waterproblemen in het Binnenveld, en ook de polder van Doesburg had daar last van.
De polder is aangelegd in de 14de eeuw, maar de kaart van Van Geelkercken uit 1655 is de oudste kaart ervan (die ik kan vinden). De kaart is gemaakt in de periode van de vervening in de 16de en 17de eeuw, en toen werkte het niet helemaal meer zoals het ontworpen was. Dat is de reden dat Nicolaes de kaart heeft gemaakt, maar wij kijken door de kaart heen naar de geschiedenis.
Meer over deze kaart.
De polder in de 14de eeuw
Eerst het oorspronkelijk ontwerp van de polder. De oostelijke helft is de polder. Dit is geen veen, maar een typisch coulissenlandschap met houtwallen: broekgronden. Ten noorden en westen van de polder loopt een sloot. Zo heb ik het ook geleerd in mijn studie, maar dan nog fantasielozer: elke meter weg die je kon besparen moest bespaard worden. Het was een wedstrijd wie de kortste weg kon verzinnen. Ik teken de buurschap met de polder in op de topokaart uit 1854:
Rechtsboven stroomt water naar binnen en in het zuiden naar buiten. Buurtschap Doesburg heb ik met een rode rand aangegeven. Rood zijn wegen, blauw is de waterloop van de Kromme Eem. Bij de uitgang, de doorsteek in de Doesburgherdijk, lag het Doesburgerschut.
De Kromme Eem
Bijzonder is dat er in de noordoosthoek van de polder een beek de polder in gaat. Dat hebben niet veel polders. Die wordt ten noorden en westen langs de polder geleid, maar probeert in 1655 eigenwijs het midden van de polder weer op te zoeken: blijkbaar stroomde de beek oorspronkelijk dwars door het land van de polder en is hij omgeleid. Water gaat waar het zelf wil: altijd door het laagste punt. Mijn hypothese is dat dit het begin van de Kromme Eem is. Deze Kromme Eem is omgeleid rond de Doesburgse polder. Het Doesburgerschut aan de zuidkant van de polder zal in de natuurlijke bedding van de Kromme Eem liggen: poldertechnisch ligt het op een rare plek, dus de reden is vast waterbouwkundig: het laagste punt, de loop van de Kromme Eem dus. Waar komt dit water vandaan? Ik zoom in:
Dit is de NO punt van de polder. Het noorden is rechts. Onderaan het begin van de heuvels van de stuwwal. Hier staan drie huizen bij elkaar, daar woont Jan Geretsen. De overige teksten: voetpat, (den Hogen Wegh van Eeede naer Dousburgh en) Luntteren, de Hûl, Hoogesteegh en Betrumer vonder. Hoog-Beetrum is een prachtige boerderij langs de Lunterseweg en volgens de lijst met monumenten is die gebouwd in de 17de eeuw: die kende Van Geelkercken al! Hij ligt wel een kilometer zuidelijker dan de Goorsteeg.
Bij het huis van Jan Gerritsen begon dus een beek en die ging met een heul onder de Hooge Wegh door naar de polder. Bij Hoog-Beetrum lag vroeger een duiker onder de weg, en in het verlengde ligt een erosiedal in de stuwwal, maar dat zal een droogdal zijn. Iets ten noorden hiervan ligt het buurschap De Veentjes: dat is een klein hoogveengebiedje, en dat zal hierop afgewaterd hebben. Dan is het Lunters water wat door Doesburg moest worden afgevoerd, en vandaar de heulen. De oorspronkelijke loop van de Kromme Eem is in mist gehuld, maar ik vermoed dat ik een draadje te pakken heb.
Het Doesburgerschut
Waar lag nou dat Doesburgerschut? Dat is te zien op mijn tekening van het buurschap op het AHN:
Dat is dus ten westen van de A30. Dat heb ik nooit eerder als Doesburgh gezien, meer als Ederveen. Op de topografische kaart:
Ik ben daar een keer heen gefietst maar twijfel wel: hier? Zo ja, dan zou een infobordje passend zijn. Fietsers passeren me en niemand ziet niks natuurlijk. Maar ik vind het kicken.
De polder in de 17de eeuw
De kaart uit 1655 is gemaakt door Nicolaes van Geelkercken, maar niet te vinden onder zijn naam bij het Gelders Archief, omdat hij hier zijn naam als Geelkerck spelt. Archivarissen zijn heel precies en nemen zo’n spelfout gewoon over. Lastig hoor, maar ik heb hem en jij nu ook.
Als je de link onder de kaart volgt, kun je inzoomen en met me meekijken. De kaart lijkt superduidelijk. Ik leg hem dus argeloos op de huidige topografische kaart, maar zo eenvoudig is het niet. Ik pak de topokaart van 1854 erbij en teken de kaart na. Let op: op de kaart is het noorden rechts, op de topokaart hieronder is het noorden boven. Er klopt helemaal niets van de afstanden en hoeken. Nicolaes tekent het gebied van Dousburgh als een keurige rechthoek met verhouding 3:4. Op de topokaart is het ten eerste geen rechthoek en ten tweede veel langgerekter.
Nicolaes deelt het buurschap in twee stukken in. Het westen is veen, het oosten is de Doesburgerpolder. Op de topografische kaart uit 1854 is het buurschap in drie delen verdeeld, en vreemd genoeg lijken die oude toponiemen in 1854 meer de werkelijkheid van de 14de eeuw te weerspiegelen dan de kaart uit 1655. Van west naar oost staat in 1854 aangegeven: het Achterveen, het Doesburgerveen en de Doesburgerpolder.
Laten we eens lezen wat Nicolaes over het water in de polder zegt:
- Dese boûrschap van Doûsbûrgh is met root omtrocken
- en op de boûlanden sijn hûijsen geteijckent ende de leege landen
- sijn met groen afgetrocken waerdoor dat men sporen kan
- waer de waetertochten loopen, aller op de platze aengeteijckent.
- Sal men bevinden dat dit Doûsbûrgh twee waeterlossinge heefft te weeten een van
- nattûijren door het Stijfft Uijttrecht en de andere doer haer
- schût, het welcke met eenen rechten dijck van het Kernhemse veldeken
- tot Veltiens graeff is affgeteijckent.
- Anno 1655 7 Julij N. van Geelkerk.
Het veen
Het westelijke deel was dus veen, van oost naar west Het Doesburgerveen en het Achterveen. Hier waren in de 14de eeuw geen huizen, geen wegen, geen akkers en geen sloten. Maar in de tijd van Nicolaes was dat anders: toen was men al zo’n 100 jaar aan het vervenen, en dat zie je op zijn kaart.
Van Geelkercken gooit de venen op een hoop en maakt er een vierkant van. Hij tekent de gevolgen van de vervening in het westelijke deel: wegen en boerderijen. Hij tekent bij boerderij Esveld een weg het veen in maar nog niet verder. In 2020 is Esveldsweg de Hoofdweg dwars door Ederveen. (Of niet, Jan zegt terecht dat er even ten oosten van de Esveldsweg een oud dijkje ligt parallel aan de weg. Was dit het dijkje naar Esveld? Maar dan tekent Nicolaes de ligging fout.) Esveld is nu een bekende familienaam in Ederveen.
Hij tekent een deel groen en een deel geel. In het gele deel tekent hij boerderijen en wegen, in het groene deel niet. Kortom: het gele deel is al verveend en inmiddels als landbouwgrond in gebruik. Dat kun je mooi zien!
Interessant is dat Nicolaes allerhande waterproblemen tekent. Hij tekent overstroomde velden en hij doet suggesties ter verbetering. Die wateroverlast is volgens mij veroorzaakt door het afgraven van het veen en de bijbehorende ontwatering. Daar heb ik uitgebreid over geschreven in andere stukken. In elk geval, het westelijke deel van de buurschap dat inmiddels verveend was en waar inmiddels landbouw werd bedreven, onder andere door Esveld, kon zijn water niet kwijt door het zakken van het land. Nicolaes beveelt onder andere aan de Munnikensloot te graven en daar een schut te leggen. Dat is ook gebeurd, en dat schut ligt er nog. Ook dat is een ander verhaal.
In mijn boek ‘Water in het Binnenveld’ beschrijf ik de geschiedenis van het waterbeheer in het Binnenveld, het gebied tussen Veenendaal, Ede, Rhenen en Wageningen. Bekijk dit boek bij bol.com.
Betmer Wouden is het bos aan de oostkant van Doesburg, kennelijk eigendom van Beetrum.. Betemer staat voor (Groot-)Beetrum. Een belangrijke boerderij in Doesburg. Beetrum is, naar verluidt, afgeleid van Betlehem, een klooster bij Doetinchem. Een vonder is een eenvoudige (voet)brug. Dat kronkelende watertje is inderdaad een beekje, ik zou moeten zoeken maar ik heb daar meer info over. Dat beekje ontsprong in een kwelgebied waar de (kleine) buurschap de Veentjes zou ontstaan. Een zeer fraai stukje.
Dat beekwater was Lunters water, maar liep Doesburg in. En moest daar dus ook weer uit, vandaar die heulen. Hul is heuvel of berg, op de stuwwal, De kades dienden oorspronkelijk om de kwel uit de schijngrondwaterspiegel van het westelijke veenpakket af te vangen en door sloten af te voeren. Toen het veen was afgegraven veranderde de functie van de kades, en moesten het water uit de buurschappen afvangen. In dit verhaal is ook de Dijkbrief van de hertog van belang, en de Gelderse Waterlossing of Wetering.. Kortom, een kaart waar veel verhalen achter verborgen zijn. ‘t Is overigens opmerkelijk dat op de bekende kaart van ‘s Grooten er ook al van Lunters gebied afgewaterd wordt naar het zuiden
hoi Jan, dank voor deze superinformatieve reactie. Ik ga alles zo goed mogelijk verwerken. Van Beetrum had ik nooit gehoord; het is ook niet helemaal mijn gebied, maar ik kwam erop juist vanwege jouw laatste opmerking: sGrooten laat de afwatering naar het zuiden al ten noorden van Lunteren beginnen. Van Geelkercken tekent op al zijn kaarten de afwatering van de Doesburgerpolder naar het zuiden, via de Wetering – Kromme Eem naar de Grift. Maar vanwege deze kaart merk ik dus op dat de oorsprong van dat water De Veentjes is. Inderdaad een prachtig gebiedje. Maar staat er nou Betrumer vonder of Betrumer wouden? Ik lees meer vonder dan wouden, op de 252 kaart ook. Er staat geen tilde op de u, en het woord eindigt niet op een n. Dan de heul bij de Betrumer vonder: ik snap je punt, maar het water gaat door de heul juist de polder in. De plek van het woord HUL op de kaart is raar als daar de stuwwal mee wordt bedoeld. Ik twijfel.
Je hebt daar ook de veldnaam “het zwarte water”, de kleur zal van het veen komen. De hul zou de Galgenberg kunnen zijn, maar die staat, compleet met galg, rechtsonder ingetekend.. Er is aan de Goorsteeg een manege met de naam De Nieuwe Heuvel, dus het toponiem “zat er al”.
En dat klopt ook wel, op de kadastrale minuut 1832 vinden we de boerderij de Hul, Aan de noordzijde loopt de Veenweg, aan de zuidkant de Veenderbeek. Daar zal die vonder overheen gelegd zijn. De Veenderbeek is een gekanaliseerde beek ten noorden van de Goorsteeg. Dat doorstrepen van het beekje ten zuiden van de Goorsteeg zou daar misschien verband mee kunnen hebben. Geelkercken heeft ook een voetpad getekend en benoemd vanaf die vonder.
dank weer! Ik denk niet dat Nicolaes hier de Veenderbeek tekent. De Veenderbeek hoort bij Lunteren, het water moet ten noorden van de Goorsteeg zijn weggeleid lijkt me zo. Ik denk nu dat het beekje in de polder niet zozeer doorgestreept is, bij gebrek aan gum, want hij heeft dit op beide kaarten gedaan (de andere is de gekleurde uit 1655 van het hele gebied). Hij heeft vast niet twee keer dezelfde fout gemaakt. Ik denk dat hij bedoelt dat het niet een duidelijke loop is, meer een zomp dan een sloot. Ik denk dat dit beekje een (droog) erosiedal is uit de stuwwal waarin water uit de zuidkant van de Veentjes terechtkwam. Heeft de beek een naam? De Beetrumerbeek of zo? Wat betreft de vonder, die dus ook op die andere gekleurde kaart staat: ook volgens jou staat er geen wouden toch? Er staat echt vonder. Inderdaad lijkt me niet dat De Hul een heul is, dat schrijft hij immers altijd als huel. Een heuvel dus.
hoi Jan, ik heb behoorlijk aan de tekst gesleuteld naar aanleiding van jouw reactie over Beetrum.
Ik bedacht nog het volgende over het beekje. Als het Lunters water is, zou het via de sloot ten noorden langs de Goorsteeg worden weggeleid. Als het Doesburgs water is, moest het wel door de polder. Volgens mij is het dus Doesburgs water. Ik houd het voorlopig op een erosiedal uit de stuwwal vlakbij Beetrum waar uiteraard ook veenwater zich in verzamelde.
nog even over de Hul. Een veel voorkomend toponiem, ook in de gemeente Ede. In de toponiemenverzameling van Ossenkoppele komen in Veenen de volgende hul-toponiemen voor: de Hul, Hulhoek, Hulkampen, Hooge Hulkamp, LAge Hulkamp, Hulhoek, Hel land aan de Hul, Het koeland aan de Hul en het Hulland. Maar ja, die Galgenberg was vroeger een dominant elemant in het landschap.
Wow, dus een toponiem in De Veenen als verwijzing dat De Veenen pal onder de opvallende Galgenberg lag.