Stadskaarten van Van Deventer

Over de prachtige atlas van Van Deventer uit rond 1560 met daarin kaarten van bijna alle Nederlandse steden is veel geschreven. Het zijn super gedetailleerde kaarten waarop je hedendaagse straten, kerken en zelfs sommige huizen nog herkent.

Sorry dat ik stoor. Rechts op deze site staat een doneerknop. Met 3 euro kun je deze site steunen. Voor een kop koffie onderweg voor Geert en mij. Hoeft niet, mag wel.

Waar net iets minder aandacht voor is, is hoe Van Deventer het land rondom de stadsplattegronden tekent. En dat hij heeft hij wel degelijk zorgvuldig gedaan. Dat hangt samen met het doel van de atlas: hij moest voor zijn baas, de Spaanse Koning, alle Nederlandse steden in kaart brengen in verband met hun strategisch sterke en zwakke punten.

Ik kom regelmatig uitsnedes uit de kaarten tegen waarop uitsluitend de stad zelf is te zien. En dat is jammer! Want ook de omgeving levert interessante informatie op: Van Deventer laat zien waar natte en droge gronden liggen, grote rivieren, dijken en grotere wegen. Hij kleurt hoge droge gebieden licht en natte onbegaanbare gebieden donkergroen.

Enkele voorbeelden:

Rhenen

Rhenen ligt in 1561 aan de Rijn maar wel achter waarden. Het heeft geen stadsfront aan het water. De gele landen zijn hoog en droog, de groene landen laag en nat. Ten zuiden van de Rijn is de bandijk duidelijk weergegeven. Ten noorden van Rhenen zien we een veelheid aan wegen plus twee molens. De zuidelijke helft van de gracht is gevuld met water, de noordelijke helft niet. De – nog bestaande – veerstoep is duidelijk te zien.

Ik ben geen militair, maar ik vermoed dat een strateeg hier genoeg informatie heeft om te bepalen hoe deze stad aan te vallen en hoe hem te verdedigen.

Arnhem

Arnhem lijkt qua ligging op Rhenen: in de buurt van de Rijn, met in de rug hoog achterland. De stad heeft net als Rhenen geen rivierfront, maar hoewel Van Deventer dat niet duidelijk tekent, zal er ten westen van de stad een haven geweest zijn. Maar misschien had elke stad wel een haven. Net als Rhenen ligt de stad in een buitenbocht – ook dat geldt voor bijna alle steden, vergelijk ook Culemborg en Wijk bij Duurstede. Ook bij Arnhem een veerstoep – die ligt er nog, maar wordt op die plek niet meer gebruikt.

Wijk bij Duurstede

Dit is niet de hele kaart, ik heb hem ergens uit geknipt. Ik kan de kaart niet vinden.

Net als Rhenen en Arnhem ligt Wijk aan Duurstede in een buitenbocht van de Rijn zonder oversteekbare plek. De veerstoep ligt nu, 450 jaar later, nog op dezelfde plek. Wat nog het meest opvalt is dat Van Deventer de oude loop van de Rijn uit de stad zelf laat komen.

Dan kom ik een fantastisch document tegen waarin de ligging van de Utrechtse steden worden bekeken met gebruik van dezelfde kaarten van Van Deventer. Ik haal er drie kaarten uit die je wel enthousiast moeten maken – het document is pas 388 keer gelezen, shame!

Op deze kaart van Wijk bij Duurstede zien we hoe de stad gelegen heeft aan de Oude Rijn. Met een waterfront langs de oude rivier, en toen de Lek ontstond en de rivier wegschoof van de stad, breidde de stad eenvoudigweg uit naar de rivier.

Culemborg

Omdat ik de kaart bij de serie Zandbanken-in-de-Rijn wou gebruiken, heb ik hem gedownload. Maar volgens mij is hij niet af, want Culemborg is juist helemaal niet weergegeven in het landschap. Raar. Bij de serie over de zandbanken heb ik er dus niets aan. En hier ook niet. 🙂 Ik kan geen versie vinden waar de omgeving wel op staat.

Amersfoort

Meer over deze kaart.

Amersfoort hoort tot een andere groep steden, steden ‘midden in een rivier’ bij een oversteekplek. Foort = voorde = oversteekbare plek. Was het nou zo’n probleem om die Amer = Eem over te steken? Zo groot is dat riviertje toch niet? Nee, maar vergis je niet, de Eem ligt in het moeras van de Gelderse Vallei. Amersfoort ligt waar je in de Middeleeuwen de Vallei over kon steken.

Hier weer een kaart uit dit document met daarop verduidelijkt de belangrijkste wegen en wateren en de cruciale ligging van Amersfoort.

Wageningen

Wageningen is net als Amersfoort niet ontstaan aan een grote rivier en ook niet vanuit een landbouwdorp maar als strategisch gelegen handelsstad waar je altijd wel langs moest. Het ligt in het gat tussen de Veluwe rechts en de hoge oeverwallen van de Rijn bij de Nude links. Wageningen ligt niet rond een rivier zoals Amersfoort, maar wel op een natte plek. Van Deventer tekent een beek die vergraven lijkt tot de Dijkgraaf, de gracht van water voorziet en uitstroomt in de Rijn. Hij tekent het alsof de beek in 1560 nog kilometers verder stroomde voor hij in de Rijn kwam. Maar dat is een strang die de Wageningse Berg afwatert. De Dijkgraaf is gegraven en ligt niet op een logische plek voor een beek. Geen beek dus, maar wel een natte laagte tussen twee droge hoogtes. De plek waar je over kon steken.

Utrecht

Utrecht lijkt anders te liggen, maar we moeten dieper graven. Ook Utrecht ligt bij een oversteekbare plek, een trecht immers. Dat was een trecht in de Rijn – tot de 13de eeuw was dat de hoofdloop van de Rijn en toen bestond Utrecht al lang. Utrecht en Maastricht zijn in die zin zustersteden: beide trechten werden door de Romeinen al gebruikt om een grote rivier over te steken. Utrecht ligt ook net beneden het splitsingspunt van de Rijn en de Vecht – net als Arnhem beneden de Rijn/IJssel en Wijk bij Duurstede beneden de Lek/Rijn. Utrecht heeft dus zijn Grote Rijn zien opdrogen in slinken tot de Kromme Rijn. Dat moet wat geweest zijn.

Desalnietemin lag de stad in een moerasgebied vol waterlopen, maar dat blijkt niet zo goed uit de kaart van Van Deventer. Ook hier zijn de hoge droge (met een leger oversteekbare) gronden geel en natte lage gronden groen. Rond de stad ligt een gracht, maar goed verdedigbaar lijkt hij me niet. Ik zie enkele bolwerken op hoeken, maar ik zie ook hele stukken die kaal zijn.

Hier de derde kaart uit dit document met daarop verduidelijkt de loop van de Rijn en de Vecht en de ligging van het oudste deel van Utrecht. Ik begrijp het nog niet helemaal: wat staken de Romeinen hier nou over en hoe liep die weg dan verder?

Op het Gelders Archief kunnen we de kaarten bekijken van de Gelderse steden. In het Utrechts Archief zijn die van Utrecht en Amersfoort te vinden, maar niet die van Wijk bij Duurstede. Wel op Omnia, maar die site past niet bij mijn manier van denken: ik kan er niks mee.

Nou komt het mooie: de atlas is opnieuw uitgegeven. Het zal niet het goedkoopste boek in je kast zijn, maar wel eentje waar je uren en uren van kunt genieten.

Alle afbeeldingen