Laat ik nou een mij onbekende kaart van de Wolfswaard tegenkomen in het mij zo bekende Gelders Archief. Een jaar lang heb ik oude kaarten van de Rijn bestudeerd, en ben ik nooit op deze kaart gestuit. En nou is dat onderzoek klaar, en ja hoor, bingo.
Waar zitten we op aarde? Op de volgende kaart van Reuvens uit 1870 zien we de Wolfswaard als pijlpunt ten zuiden van de Rijn ten zuidwesten van Wageningen. De tekst Gem Kesteren staat erin. In het zuiden van de Wolfswaard tegen de dijk aan, ligt de Van Balverenwaai, en die zien we ook op de oude kaart die we vandaag bekijken bij letter Q. Die waai is ontstaan bij een doorbraak van de Spanjaardsdijk, een dijk die liep van de Rijn naar de Waal en het westen beschermde tegen overstromingen. Meer over de Spanjaardsdijk.
Terug naar onze oude kaart.
Het noorden is linksonder. Het grootste deel van het eigendom van de Heer van de Wolfswaard ligt dus ten zuiden van de Rijn, een klein stukje ten noorden ervan. Dat zuidelijke deel is de Wolfswaard. Wageningers vinden dat raar, want aan de Wageningse kant staat een groot huis tegen de Rijn aan dat Wolfswaard heet. Op de oude kaart uit 1628 staat dat huis niet, maar wel de boomgaard die er nu nog net zo ligt tegenover het huis (bij de fietsenstalling).
De Rijn stroomt op de kaart naar rechtsonder. Ook zonder windroos hadden we dat kunnen zien, want in die tijd legde men kribben met de stroom mee. Nu liggen ze er loodrecht op.
Op de kaart staan twee huizen getekend, beide met een boomgaard erbij. Beide liggen zo hoog mogelijk stroomopwaarts in de waard. Dat is logisch: dat is het droogste deel van een waard. In de serie Zandbanken in de Rijn en ook hier ga ik daar uitgebreid op in (bocht 4a – Doorwerth), hier volsta ik met een tekening en korte uitleg:
Het idee van een waard met een dijk eromheen is dat de waard een polder wordt met een horizontale waterstand die gelijk is aan het benedenstroomse uitstroompunt. Op mijn tekening is dat links. Rechts is de kop van de waard, het meest bovenstroomse punt, waar de grondwaterstand het diepst is, afgezien van kwel onder de dijk door vanuit de Rijn. Als de dijk een beetje functioneert, is dat bovenstroomse plekje dus het meest geschikt om een huis te bouwen. Op de kaart zien we op de bovenstroomse punten niet alleen een huis, maar ook bij beide huizen een boomgaard. Verder is er alleen een kleine boomgaard bij L.
Laten we verder kijken naar het grote stuk, de echte Wolfswaard, ten zuiden van de Rijn. Hier een andere oude kaart daarvan uit 1670.
Dit is een stukje uit de 10-meter lange kaart die ik als basis gebruik voor de serie Zandbanken in de Rijn. Net als op de kaart uit 1628, is het noorden onder.
Op deze kaart uit 1670 zien we fantastisch de onmiskenbare vorm van twee kronkelwaarden die in elkaar grijpen: de Wolfswaard kijkt naar het noorden, de Maneswaard daar ten westen van kijkt naar het zuiden. Beide liggen in 1670 ten zuiden van de Rijn, maar eens heeft de Rijn ertussen door gelopen, de hank (restgeul) is in 1670 nog duidelijk zichtbaar. In de Wolfswaard liggen enkele strangen: kwelgeulen. De twee huizen uit 1628 staan er ook op: de Bouwinge op Wolfswaard aan de zuidkant (nu weg) en de Bouwinge ten Wolfswaard aan de noordkant (nu het grote huis).
Terug naar 1628. Hier is niet de hele waard getekend volgens de geomorfologische kenmerken, maar het gebied dat in eigendom is van de Heer van de Wolfswaard. De noordgrens van zijn gebied is de hank die tot een strang lijkt uitgegroeid. Is daar verschil tussen dan en is dat relevant? Jazeker! Een hank is een restgeul en verlandt, maar omdag een strang een kwelgeul is, verlandt hij niet. Voor de eigenaar en de boer is het verschil dus wezenlijk, maar stadsmensen in 2023 vinden het een pot nat. In zijn gebied ligt ook een strang met twee wieletjes. De strangen, velden en paden volgen prachtig de plooien van de kronkelwaard. De hogere delen zijn als akker in gebruik, de lagere delen zijn grasland en hooiland.
Ik ben blij dat ik deze kaart gevonden heb. Ik vind het altijd kikken als landgebruik en geomorfologie zo naadloos op elkaar aansluit. Wanneer hebben we die kunst verlaten ten gunste van het brute geweld tegen de natuur in? Ergens halverwege de 20ste eeuw na de tweede wereldoorlog. Ik vraag me af of er nog iets zichtbaar is op het AHN van de plooien van de kronkelwaard.
Nou, de richting van de plooien kunnen we wel degelijk terugvinden in de perceelsgrenzen en strangen. Op deze AHNuitsnede is de Balverenwaai linksonderaan zichtbaar tegen de dijk aan. Het huis uit 1628 is inmiddels uitgegroeid tot een steenfabriek. De twee kleine wieletjes zijn uitgegroeid tot een meer.
Tijd om de tekst te lezen, maar daar staat volgens mij niets bijzonders in. Links onder de velden en hun grootte. De veldnamen zijn informatief. Die tekst is zo goed leesbaar dat ik hem hier niet opneem. De enige echt leuke is letter K – sluiscamp. Daar lag dus een sluis die een waard ontwaterde en op het gewenste waterpeil hield zoals ik aangeef in mijn tekening bij de linkerdijk. Maar…… dat is helemaal niet het laagste punt van deze Wolfswaard, dus hoe zit dat? Nou, volgens mij zit daar de sluis van de Klaverwaard er ten oosten (bovenstrooms dus) tegenaan, hier aangeduid als de landerijen van Van Ommeren.
Rechtsonder de verantwoording en handtekening van de karteerder. Daar lees ik dat de kaart in de 18de eeuw is gekopieerd.
In mei dese Jaers 1685 hebbe ik ondergeschreven Ingenieur & Landtmeeter, der Ed. mog. Heeren Staeten Slandts van Uitrechts gemeeten deese afgebeelde landrijen, behoorende aen de Heerlijkheid van Wolfsweerdt, ende geleegen in den gerechte der Stadt Wageningen welke landen te samen groot bevonden sijn hondert twee sestig mergen drie hondert neegen en tachentig Rijnlandtsche Roeden gelijk hier neevens door de letteren A B C etc aangeweesen wordt. Uitrecht en 15 Augustus 1685 was geteekent Bernard de Roij 1685. gecopieert den 28 Nov 1764 door mij G. J. van Hasselt ordinaris landtmeeter des furstendoms Gelre en Graefschap Zutphen.
