Struinen over het Holtingerveld

Het Steenwijker Heuvelland bestaat uit drie delen: het hoogste deel is ten westen van Steenwijk een complex van drumlins. Bij Steenwijk ligt een ronde bult, de Steenwijkerkamp: een keileembult. Ten oosten van Steenwijk, bij Havelte en Uffelte, ligt een tweede complex drumlins die minder voldoen aan het leerboek, maar toch mee mogen doen. Hier liggen het bekende Holtingerveld en de Havelterberg.

De naam Steenwijker Heuvelland verzin ik zelf. Nederlanders zijn supergoed in het verzinnen van een naam voor elk heuveltje dat drie meter boven de omgeving uitsteekt, maar we hebben er blijkbaar minder aan gedacht dat het handig zou zijn een heuvelgebied in zijn geheel ook een naam te geven.

Turend op dit plaatje valt op dat de algehele richting van de ruggen NO – ZW is. Het westelijke en oostelijke complex zijn verzamelingen drumlins aan weerszijden van een kom.

Die kom is een breed stroomdal van de Wapserveense Aa of Steenwijker Aa (net wie je het vraagt, iedereen wil zijn eigen beek). Dit was een veengebied, nu weilanden, met als ontginnende kernen Wapserveen op de oostrand en Nijensleek op de westrand. Moet je eens kijken hoe mooi die twee kilometerslange lintdorpen daar nu nog liggen:

De keileembult Steenwijkerkamp ligt als een prop beneden die kom. Steenwijk ligt op de droge helling van deze bult naast dit beekdal.

Terug naar de AHN-uitsnede. De zuidrand van het heuvelland is scherp afgesleten door de Vecht.

Bij Havelte en Uffelte ligt een kronkelige rug, de Havelterberg en Bisschopsberg. Het Nivonhuis Hunehuis ligt er bovenop – daar logeer ik, net als de woonkernen Holtinge, Darp en Havelterberg – lekker verwarrend, het dorp Havelterberg ligt niet op de Havelterberg maar op de Bisschopsberg. Op de top van de Bisschopsberg staat een wachttoren die niet boven de bomen uitkomt.

Het verhaal

Het geomorfologische verhaal is dit.

• Fase 1: In de kom van de Steenwijker Aa lag op een zeker moment in het Saalien een ijstong. Deze zakte tot 15 meter in de grond (de Pleistocene bodem van de kom ligt dus 15 meter lager dan het huidig maaiveld). Het materiaal dat in die kom lag werd omhoog van onder het ijs vandaan geperst en tot kleine stuwwalletjes vervormd rondom de rand van het ijsveld. Dit is het eerste ontstaan van dit Steenwijker Heuvelland: glaciaal bekken met stuwwalletjes eromheen.
• Fase 2: Het stilliggende ijsveld verzamelde eindmorene aan de voet van de gletsjertong – dat is normaal: een gletsjer stroomt en smelt, en aan de voet komt alle troep terecht die de gletsjer meeneemt. De stuwwalletjes werden door een tiental meters dikke laag keileem bedekt.
• Fase 3: Vervolgens groeide het ijs verder aan en werd de eindmorene door ijs overwalst. De moreneruggen werden versmeerd in de richting van het uitbreidende ijs, naar het zuidwesten dus en werden vervormd tot drumlins.
• Fase 4: In de laatste ijstijd, het Weichselien, werd de kom en alle andere dalen opgevuld met dekzand. Hier en daar verstoof dit dekzand tot duinen met daartussen uitblazingskommen of uitgestoven laagtes.
• Fase 5: Onder zeer specifieke omstandigheden zijn hier in het Weichselien pingo’s ontstaan, waarvan we nu de ruïnes nog zien als pingokuilen en pingomeren.
• Fase 6: In de Steentijd hebben mensen van de grote keien in de keileem hunebedden gemaakt.
• Fase 7: En zijn er zandverstuivingen geweest waarbij nog meer duinen en uitblazingskommen zijn ontstaan.
• Fase 8: Tenslotte is het veen ontgonnen, ontwaterd, en zo deels verdwenen.

De bodemkaart van het oostelijk deel is super informatief. Ik laat hem in twee versies zien: in de eerste versie zien we de topokaart erdoorheen. Dat maakt de kaart onleesbaar, maar we zien wel waar we zijn.

• De grote zalmroze vlakken (twee tinten) zijn de normale gronden van het Drentse keileemplateau: veldpodzol. Daar omheen ligt een zee van paars: veen, nu madeveengronden.
• Rood is waar keileem aan het maaiveld ligt.
• Groen is gooreerdgrond: nat, vlak, alleen geschikt voor weiland. Dat is waar de Duitsers het vliegveld hadden aangelegd (dom, moet je niet doen), wat daarna is omgezet in weiland en waar nu Havelte-noord ligt. De startbaan en rolbanen liggen er nog, zie de wandelkaart hierna.
• Geel zijn vaaggronden: zandverstuivingen waar nog geen bodemvorming heeft plaats gevonden na de verstuiving. Dat zijn nu heidevelden en zandgebieden zoals het Holtingerzand en het Kamperzand.
• Donkerbruin zijn eerdgronden: eeuwenlang bemeste akkers bij de woonkernen Havelte en Uffelte.
• De es Het Schier, een duidelijke bult, noemen ze loopodzolgrond: blijkbaar is deze es geen eeuwenlang bemeste akker, maar een recente bosontginning.
• De lichtpaarse rondjes zijn pingokuilen of uitblazingskommen waarin veen is gaan groeien – heel stom onderscheiden de geomorfologen dat niet op hun kaart.

Fietsen in het Holtingerzand en over de Havelterberg

Ik logeer in het Hunehuis en verken het gebied lopend en fietsend. Een prachtig nieuw boek is mijn gids, zie verderop voor de details.

Fietsroute: ik volg deze knooppunten: Hunehuis 08 52 51 02 74 52 08 41 29 10 Hunehuis. Het is januari en het is koud. Ik zie alleen mensendieren (mensen, honden, runderen, schapen en paarden). Afgezien van de leegte aan dieren, het is er prachtig. Ik kijk natuurlijk om me heen met de ogen van landschaplopen en zoals meestal mis ik het meeste en geniet ik van wat ik wel zie.

Bijvoorbeeld de voormalige Uffelter boervaart, een turfkanaal:

Hij is recentelijk weer beter zichtbaar gemaakt door planten en bomen in het kanaal te verwijderen, en dat vind ik top gedaan. Op de volgende uitsnede van het AHN ligt hij in het midden van links naar rechts:

Tot halverwege de 20ste eeuw stond er water in, maar dat is vast ten koste gegaan van het ven ernaast dat nu vol water staat – op oude kaarten staat dit ven niet eens zo vermeld. Het is blauwe rondje in het midden op de AHNuitsnede hierboven, tegen de Boervaart aan.

Wat me op het AHN opvalt, maar in het veld niets van zie, is dat op veel plekken al wel wijken zijn gegraven om veen af te graven, maar dat er van dat afgraven niets meer gekomen is:

En wat dit is? Vanaf het fietspad is het reliëf goed te zien, de kuilen zijn wel 1,5 met er diep. Maar wat is daar gebeurd?

Ik fiets langs een nieuw waterbergingsgebied waar ze volop aan het werk zijn met dijken – top Waterschap, de kale dijken zien er nu nog niet uit maar dat wordt super.

Ik zie veel grenspalen en die blijken te maken te hebben met het militaire terrein. Op de foto is het onleesbaar, maar er staat MVO Militair Oefenterrein.

Dit hek vind ik mooi. Een kei verzwaart het contragewicht:

Lopen over de Havelterberg

R en ik lopen de blauwe route vanaf het Hunehuis.

Uiteraard komen we bij de grafheuvels D53 en D54:

Een mooi cortenstalen kijkvenster op de plek van het voormalige barakkenkamp voor Joodse dwangarbeiders:

Dat barakkenkamp is op het AHN zichtbaar, omgeven door bomkraters.

Het Hunehuis in de verte bovenop de Havelterberg en een eenzame eik:

We lopen lang resten van het vliegveld. In die sokken stonden loodsen met de vliegtuigen erin. De voormalige startbaan ligt onderaan van links naar rechts op deze uitsnede. Hee, raatakkers!

Grafheuvels, raatakkers en de vliegveldinhammen op een uitsnede. Even rekenen: de grafheuvels zijn 3000 jaar oud, de raatakkers 1500, het vliegveld 80. Dan liggen de raatakkers in de geschiedenis dichter bij ons dan bij de grafheuvels.

In het meer De meeuwenkolonie zie ik veenmos. Daar ten noorden van vierkantjes: het lijken me geen raatakkers maar petgaten en legakkers van de vervening.

Havelte-west

Ik vind het altijd leuk als er nog wat te wensen overblijft: ik ben dus niet in het gebied ten westen van de N353 geweest. Daar liggen de Bisschopsberg, Kamperzand en een groot militair terrein. Je mag best wandelen in het militaire terrein, alleen niet door de week (ik was er door de week). Gezien de grote hoogteverschillen trekt het me zeker. In het dal bij Darp stroomt de Reu – bij mijn fietstocht door het heuvelland ten westen van Steenwijk, was me al opgevallen dat de beken daar ook Reune heten. Ik kan er niets over vinden, maar ik denk dat het te maken heeft met ‘rennen’, snelstromend water in een bergdal. Dat in tegenstelling tot lager gelegen beken in het veen. De Reune als bergbeek. Het langer ik hierover nadenk, des te logischer wordt het.

Ten westen van de N353 ligt bovendien de oudste woonkern in dit gebied, Darp, lang geleden Hesselte geheten wat beter past in het rijtje Havelte, Holtinge en Uffelte. -elte slaat op woonkern, lees ik. De huidige woonkern van Darp is nieuw: de Duitsers hebben het dorp in de Tweede Wereldoorlog afgebroken ten behoeve van een vliegveld.

Het fantastische boek dat deze dagen mijn gids is geweest: Leestekens in het Holtingerveld

Alle afbeeldingen