Dit is een kaart uit 1771 van het begin van de Slaperdijk tegen de Utrechtse Heuvelrug aan bij het Egelmeer bij Veenendaal in de gemeente Utrechtse Heuvelrug.
English podcast
Deze kaart ligt dus in het Gelders Archief maar er staat geen stukje Gelderland op. Het is nogal onhandig voor hobbyisten zoals ik dat archiefstukken en oude kaarten liggen in het archief waar ze toevallig een keer zijn terechtgekomen, en niet waar ze horen qua locatie. Geen Utrechtenaar zoekt in het Gelders Archief naar deze kaart en hij wordt dan ook niet genoemd door Deys in zijn overzicht van kaarten van het Binnenveld. Ik pleit voor een grote uitruil van kaarten, net zoals we dingen die we in de koloniale tijd hebben geroofd nu teruggeven.
De kaart is gemaakt door landmeter G. Praalder en 30 * 40 cm groot. De kaart hoort bij archiefstukken over een openbare aanbesteding voor de verzwaring van de Slaperdijk. Dat is raar, want die staat er eigenlijk niet op. Maar een van die stukken gaat wel over deze kaart: het verslag van landmeter Praalder nav zijn onderzoek of het land tussen de Slaperdijk en de bergen wel hoog genoeg is – de natuurlijke Slaperdijk zeg maar. Laten we het verslag lezen en de kaart bekijken.
Een slaperdijk is een dijk in het binnenland die een extra veiligheid biedt mocht de bandijk doorbreken.
Eerst oriënteren.
Er staat geen noordpijl op de kaart, maar het noorden is onder: daar begint immers de Slaperdijk. Het Egelmeer heb ik met een blauwe stip op de volgende kaarten aangegeven.
De titel is: Schets Figuratiev van de situatie van het Heijveld aan het eijnd van den Slaaperdijk naast den Egelmeer geleegen. Op de volgende foto sta ik aan het begin van de Slaperdijk vlakbij het Egelmeer en kijk naar het noorden over de dijk. Op de kaart staat hier een grenspaal, maar die heb ik niet gezien. Grenspalen hebben het vermogen om zichzelf onzichtbaar te maken, zeker in een bos. Sta ik er met mijn rug tegenaan misschien? Nee, waarschijnlijk is hij verdwenen, want hij staat niet op nieuwe kaarten. Toch ben ik benieuwd (wie haalt er nou een loodzware grenspaal weg?)
We zien op de kaart het Egelmeer, twee moerassen, een heijheuvel en een heuveltje met bomen of struiken erop. Bij het begin van de Slaperdijk de bewuste grenspaal van Amerongen. We zien ook nog een boerderij en twee bouwlanden. Het ene bouwland is veel te laag en het andere is hoog genoeg.
Ik ben benieuwd of ik dit alles kan lokaliseren. Waarom niet? 1771 is niet zo lang voor het kadaster begon, dit zou moeten lukken via hisgis.
Ik doe dat liever via het AHN: daarop zouden de moerassen en heuvels terug te vinden moeten zijn. En ja hoor, kijk met me mee:
Het noorden is boven, onderaan zien we de laagte van het Egelmeer en daarboven begint de rechte Slaperdijk. Ten westen van die Slaperdijk nog zo’n laagte en daar ten noordwesten van nog een kleinere: de twee moerassen van de kaart. De greppel ontwatert het grotere van de twee moerassen – op het AHN kunnen we net een vage lijn zien, maar dan moet je verder inzoomen dan op deze snippet. Op de kaart zien we een heijheuvel: dat is waarschijnlijk een van de vele duinen: nog steeds is dat prachtig zand+heide gebied. En de rand van de stuwwal op het AHN zien we ook terug op de kaart.
Tenslotte de boerderij op de kaart. Welke lag daar al in 1771? Nieuw-Amerongen misschien; dat weet ik niet.
Het openbare blog gaat verder onder dit intermezzo met premium inhoud.
Premium inhoud
Betalende abonnees zien hier de transcriptie.
Verder met het openbare blog, want nou wordt het leuk.
Landmeten
Landmeter Praalder doet een waterpassing, of eigenlijk twee. Hij begint bij de paal bij de Slaperdijk, gaat naar het zuiden via het hoge land – waar geen Slaperdijk nodig was. Aan het eind daarvan gekomen, gaat hij de eerste keer rechtdoor langs het Egelmeer aan zijn linkerhand en de moerassen aan zijn rechterhand. Op dragende grond – dus niet het zand van de duinen maar de stuwwal – aangekomen, loopt hij terug naar de zuidpunt van het hoge land en doet de tweede waterpassing westelijker.
Bij de tweede waterpassing komt hij bij een grup of sloot bij een moeras waar: het is daar maar liefst 6,5 meter te laag.
De Slaperdijk in de Grebbelinie
Te laag waarvoor eigenlijk? Dat heeft met de verdedigingsfunctie van de Slaperdijk te maken, die oorspronkelijk daar niet voor was bedoeld maar later in de Grebbelinie werd opgenomen. De Slaperdijk is aangelegd rond 1651 omdat toen de Grebbedijk nogal eens doorbrak. Maar dat is een ander verhaal.
Maar later kreeg hij een functie in de Grebbelinie. In de Grebbelinie werd de Gelderse Vallei in panden onder water gezet die van elkaar gescheiden waren met dijken – die liggen er grotendeels nog en ik bedenk me al typende dat dat best een aardig verhaal is van zichtbare landschapselementen – ik zoek het uit. Dan is het natuurlijk best onhandig als het op een plek ineens 6,5 meter lager blijkt te zijn: daar komt dan wel erg veel water te staan, en daar heb je dan ook nog heel veel water voor nodig – wat het zwakke punt was in de Grebbelinie: de Rijn stond meestal niet hoog genoeg dus de vijand moest wel echt in hartje winter Holland willen overvallen. O nee, dan was de Rijn bevroren – en nu begrijp je meteen de twee oorzaken waarom die linie nooit echt heeft gewerkt.
Hoe liep Praalder?
Ik wil een beetje puzzelen. Kan ik terugvinden hoe Praalder liep? Hij begint bij het eindpunt van de slaperdijk en volgt dan eerst 111 roeden hoge grond. Zo:
Vandaar gaat hij een moeras door en komt dan bij de helling van de stuwwal van de Utrechtse Heuvelrug. Zoiets dus:
Zijn tweede waterpassing doet hij zoals op de volgende kaartje. Dat klopt beter, en ook klopt het dat hij daar een grup of sloot oversteekt (net links van de 1 in 1.050,47)
Maar ik verbaas me, hij had toch beter zo kunnen meten:
Dat was niet alleen korter, maar ook hoger geweest. Dat is wel gemeente Rhenen; hij blijft keurig in Amerongen. Maar ook Rhenen is Utrecht, dus dat kan het niet wezen. Nee, het zal zijn dat het gemakkelijker is om het Egelmeer onder water te zetten beneden beneden tegen de dijk in het eerste pand dan boven tegen de dijk in het tweede pand. Hmm, deze opmerking zal wel niet te begrijpen zijn.
Mooie cultuurhistorische gids van de Grebbelinie: Rietberg.
Leuke blog Mathilde.
De grenspaal bij de Slaperdijk maakte deel uit van een serie van 4 grenspalen die in 1717 werden geplaatst om de limietscheiding tussen de Stadsvrijheid van Rhenen en de Hoge Heerlijkheid van Anerongen te markeren. In Elst staat nog een paal op de oude grens op de hoek Rijksstraatweg-Vissersweg en nog een op de Galgenberg ten noorden van Elst. Aan de Molenweg in Elst staat een lage paal in een voortuin. Deze hoirde ook bij de vier palen en heeft waarschijnlijk ooit aan de Rijn gestaan. Alleen de paal aan de Slaperdijk ontbreekt. Zie ook: https://utrech.blogspot.com/2013/07/elst-en-amerongen.html
Dank je wel voor deze informatie. Van deze vier palen ken ik alleen die op de Galgenberg bij Elst; leuk hoor, ik ga die andere twee ook eens opzoeken. Die website over grenspalen is helemaal geweldig.