Koenenbos in 1570

Thomas Witteroos tekende in 1570 een kaart van het Koenenbos in Oosterbeek. De kaart is getekend op vier vellen perkament, en de bovenste rand heeft een andere kleur. De vellen zijn met kleine steekjes aan elkaar genaaid. Hij is 84 * 108 cm groot. Links een vierkant met met de beschrijving van alle heggen.

Rechts het cartouche. Op de meeste kaarten verwerkt Thomas Witteroos zijn achternaam wel in de versiering van het cartouche, en ja hoor, hier ook: vier witte rozen.

Witteroos heeft een gemakkelijk handschrift, maar de kaart is wel 450 jaar oud. Ik ontcijfer het volgende (afkortingen schrijf ik uit):

Ick Thomas Janszoon Witteroos gesworen lantmeeter attestere onder tuerboijt van mijnen eedt, alle dese struellen van Koenen Bossche wel ende oprechtelick gemeeten ende offgescheijden te hebben nae rechter aert der geometrie – ende dat nae aenwijsen van Frederick van Renes bossmeester – door bevel van mijn Echer mijn heeren Thomas Grameije, ende meester Baldewijn vander Boe raedt ende reeckenmeesters der Conincklijke Majesteits in Gelderlant tot Aernhem. Anno 1570

Ik lees graag wat je maakt van tuerboijt en Echer. De rest lijkt me wel oke.

Het Koenenbos was een domeinbos van de Gelderse Rekenkamer, een staatsbos dus. De Gelderse Rekenkamer werd opgericht nadat in 1543 de Spaanse autoriteiten weg waren en Gelderland zelfstandig werd en was zoiets als de voorloper van Staatsbosbeheer. Uiteraard wilde de Rekenkamer een goede kaart van hun domeinbossen, en deze is getekend door Thomas Witteroos. Hij schilderde kunstzinnige dorpsgezichten en een prachtige cartouche, maar een niet zo nauwkeurige kaart. Maar het zij hem vergeven, want het system van de driehoeksmeting kon hij nog niet kennen.

Bij de hoofdkaart horen tien detailkaarten, en dat maakt deze set wel heel bijzonder. Het Koenenbos was blijkbaar geen aaneengesloten bos. Het bestond uit een aantal losse hakhoutpercelen die heggen werden genoemd. Zijn deze heggen er nog?

Eerst maar eens oriënteren. Het noorden is ongeveer bovenin. Rechtsonderin ligt Oosterbeek bij de oude kerk. Drie beken stromen door het dorp: rechts komt een beek uit het Sweijersdall, een tweede door het dorp is de Gielenbeek, en links de Owrspronck. Waar wegen en beken elkaar kruisen tekent Thomas bruggetjes. In de Owrspronck zie ik een watermolen.

Ten noordoosten van het dorp het Magherhorst en ten oosten daarvan het Boxoordt. In dit bos tekent hij bovenin een huis, en vanaf dat huis loopt een lange weg naar beneden naar een wit kruis. Het witte kruis heeft nog eeuwen op kaarten gestaan (ook bijvoorbeeld op deze kaart van de Rosandepolder uit 17) aan de Benedendorpsweg en de weg heet nog altijd Stenen Kruis. Sinds wanneer is het eigenlijk weg? Het Boxoord zal een beukenbos geweest zijn, en Thomas zet er in dat het in 1607 weer aan de beurt is om gehakt te worden.

Boven Het Magherhorst ligt in het Zweiersdal een lange hegge met een puntige vorm die blijkbaar precies de vorm van het dal volgde.

Bovenaan herken ik de grote Swartekolckhegge, dat moet het Bilderdijkse Bos zijn met de Zwarte Kolk, de hoogste sprengkom van de Heelsumsebeek. Maar die tekent hij dan weer niet. Daarboven ligt het wildvorstersgoed Wolfheesen, daar staat nu het hotel aan de Wolfhezerweg.

De Seelbeek is ook herkenbaar; en ook het wegenpatroon met de splitsing bij de oude Oosterbeekseweg die er nog altijd net zo ligt. Bij de Seelbeek is het een lappendeken van domeinen en percelen van Doorwerth. De kelder staat er ook al op; dat is een fenomeen waar nog eens iemand op kan promoveren. Dit kleine vierkante omwalde perceel ligt nog altijd in het bos.

Links op de kaart zie ik een ander handschrift, typisch 17de eeuws. Het zou van Nicolaes van Geelkercken kunnen zijn, die heeft immers ook zitten kliederen op de kaart van Witteroos van de Moft.

Meer lezen over de omgeving van Doorwerth? In ons boek ‘Wandelen in het Doorwerth van 1847‘ vergelijken we het Doorwerth van toen met nu.

Helemaal links onderin de hoek de Cappel int Boss. Dat is waar afgelopen winter de kappelleboom, een eeuwenoude linde, is omgevallen.

Maar nou komt het allermooiste: van elk van deze heggen heeft Witteroos ook een detailkaart gemaakt. Die heb ik nog niet allemaal bekeken – dat doe ik als ik er eentje nodig heb – maar hier voor zover ik ze gedownload heb – twee dus.

Nou, ik zou zeggen, volg de link en geniet van deze schitterende kaart.

Alle afbeeldingen