Wageningen in 1652

Voor me ligt alweer een kaart uit mijn woonplaats Wageningen, maar ik kan er weinig aan doen dat mijn woonplaats vroeger zoveel reden gaf tot het maken van mooie kaarten. Ruziezoekers? Belangrijke stad?

De kaart is van Nicolaes van Geelkercken, is 32 *41 cm groot, en als ik het goed zie gemaakt op papier, in 1652. 370 jaar geleden alweer.

Het zuiden is boven: we kijken van bovenop de Wageningseberg uit over de waarden en de Rijn. Ik gebruik de kaart overigens bij mijn serie Zandbanken in de Rijn.

Eerst het Betuwse deel. Links staat het Lexkens veer, in het midden twee rokende steen ovens, een steen backers huijs en een oude steen oven. Rechts staat den Heer van Wolffswerd Bouhuijs. NB Wageningers zijn gewend dat de Wolfswaard aan de Wageningse kant ligt, maar dat is niet zo. De Wolfswaard ligt ten oosten van Maneswaard, het huidige huis Wolfswaard ligt aan Wageningse zijde, maar het grote huis Wolfswaard lag aan de overkant en de waard ook.

Dan de Wageningse kant. Ik zie in de waard een strang, en daarbij schrijft Nicolaes: Rhijn stroom desert. Wat een mooi woord, we zouden het nu een anglicisme vinden. De strang komt benedenstrooms uit bij Wolffswerd Bouhuijs. Tussen de strang en de Rijn schrijft hij Eertijts den Jegermeijster Ecks lant, en den Heer van Wolffswerdts goet. Hij tekent een zijmond van de strang, een poel en een hek. Hij tekent ook een veld, een griend misschien?

Rechts onder in de hoek tekent hij de stadt Wageningen.

Tenslotte de Rijn. Nicolaes tekent aan de Betuwse zijde drie kribben tussen het Lexkesveer en de steenovens. Aan de Wageningse kant tekent hij er eentje, en daarbij zet hij de letter C. De kaart zal gemaakt zijn ivm het eiland in de Rijn A. Hij schrijft hierin Bloot sant. Niets groens inderdaad: een zandbank dus, en wel een middelzand dat midden in de Rijn ligt. Aan de kop (links) tekent hij korrels zand en zet daarin blickende sant. Op de staart (rechts) tekent hij hetzelfde, en ook daar blickende sant. Tussen het eiland en de noordoever tekent hij een krib B en schrijft erbij kil.

Een kil is de ondiepe geul tussen het vasteland en een eiland. Blijkbaar was de geul aan Wageningse zijde ondieper dan de geul aan Betuwse zijde: dat was de vaargeul blijkbaar. Men probeert om de zandbank aan het vasteland aan te laten groeien, en daarom heeft men een krib tussen het vasteland en het eiland gemaakt. Nu maar hopen dat hier veel zand zich ophoopt.

Wat is blickend zand? Ik denk dat dit zand zo nu en dan boven het water komt uit kijken, maar ik sta open voor betere suggesties. Bloot zand is zand zonder enig plantje erop.

Het kaartje laat iets zien wat ons nu geheel en al vreemd is. Volgens het Gelders Waterrecht waren zandbanken die aan de oever aangroeiden van de eigenaar van het land ernaast. Maar zandbanken als eilanden in de rivier waren van de hertog later Hof van Gelre. Dus afgezanten van het Hof uit Arnhem komen met een boot langs, halen dat hek B weg en gaan proberen om de zandbank heen te varen. Als dat lukt zonder dat ze vast komen te zitten (en in het Gelders Waterrecht staat precies omschreven hoe groot en zwaar hun boot moet zijn), mogen ze de zandbank inpikken. In de tekst staat of dat gelukt is.

In de beschrijving in het Gelders Archief staat dat op de achterkant staat geschreven: caerte van het middelsant beneden Wageningen ao 1652 Br Daetselar in erfpacht verleent.

Waar zitten we op de aarde? Ik maak een ruwe schets, noorden boven:

Ik herken het veer, Wageningen en het huis de Wolfswaard. Ik herken niets van de strang in de verkaveling, maar de hele waard is dan ook afgegraven voor de steenovens. Maar het leuke is: nu is er wel weer een strang:

Die strang heeft dus niets met die oude te maken, maar hij is wel prachtig.

Dan de tekst over het omvaren van het eiland: lukt dat wel of lukt dat niet? Dat houd ik als verrassing voor mijn abonnees.

Alle afbeeldingen