Reemst in 1722 – de overzichtskaart

We zijn op zoek naar een oude Meulenweg en een oude Bisschopsweg die in de 17de eeuw over de Ginkelse heide hebben gelopen. De Meulenweg naar een molen in Bennekom en de Bisschopsweg naar bisschopsstad Deventer, denken wij. Is dat dezelfde weg?

We komen voor de zoveelste keer uit bij deze kaart uit 1722 van Elshoff. Ik heb al 11 keer deze kaart laten zien, maar het is dan ook een topkaart. Maar ik verbaas me dat ik nooit de kaart zelf heb besproken (ik vermoed dat ik dat stuk een keer heb weggegooid). Hier dus een bespreking van een kaart waarvan trouwe lezers zullen zeggen ‘die kaart ken ik, die heb je al zo vaak laten zien’. Hopelijk lees je toch nog wat nieuws.

Georeferentie

We besluiten om de kaart te georefereren en ik geef aan E, die handig is in georefereren, punten door die volgens mij vastigheid bieden: hoekpunten van het gebied, grenspalen die er nog staan (weliswaar zijn de palen net een tiental jaar jonger, maar ze zijn op dezelfde markante plekken geplaatst), E komt tot deze kaart.

Ik sta paf, dat heeft Elshoff goed gedaan in 1722. De kaart komt er nauwelijks vervormd uit, alleen een beetje scheefgetrokken.

Wat zien we op deze kaart?

Het is een overzichtskaart van Reemst, dat nu deels is opgegaan in Planken Wambuis van Natuurmonumenten en deels in Park De Hoge Veluwe. Volgens mij staan er nu in 2022 precies evenveel huizen als in 1722. Reemst was deel van het jachtgebied van Kasteel Rozendael.

De kaart maakt deel uit van een serie van vier bestaande uit deze overzichtskaart en drie detailkaarten van Mossel, Oud-Reemst en Nieuw-Reemst. Die serie van vier hoort bij een groot kaartboek van alle bezittingen van Rozendael.

De grens

Voor Elshoff zal de grens het belangrijkste zijn geweest en die markeert hij met een donkerrode lijn. Ik volg de grens, begin linksboven in de hoek bij Wekerom en bekijk en lees de grensmarkeringen. Ik heb overigens enkele van de merkwaardigste grensmarkeringen hier besproken. Sinds begin 19de eeuw staan er langs deze grens indrukwekkende beuken die nu bij bosjes neervallen. Hier schrijf ik meer over die beuken.

Met alles wat ik beschrijf begin ik linksboven en draai met de klok mee.

• In de grenshoek bij Wekerom ligt een bultje. Zo’n bultje heet een pol. In heide en bos werd dat als grensmarkering genoeg gevonden.
• Als ik vandaar naar rechts ga, lijkt de grens over drie heuvels te lopen en zo te zien tekent Elshoff daar bovenop een steen. Zouden die er nog liggen? Ik heb ze niet gevonden, maar dat zegt niet zoveel, want ze zullen overstoven zijn. Wie haalt nou een steen weg; ze liggen er vast nog.
• Bij Otterlo loopt de grens langs ‘t Heijenbergje. Dat zal een heuveltje met heide erop zijn, wat dus betekent dat op al die andere heuvels geen heide groeide blijkbaar.
• We komen bij de noordoosthoek van de grens waar Elshoff een steen op de Aertsberg tekent. Dat is in Park de Hoge Veluwe in het zandgebied De Pollen, maar ik heb nooit daar naar een steen gezocht.
• De grens gaat van hier naar het zuidoosten en loopt langs een Dornebömke, een doornboompje. Wij vermoeden dat dit een hulst is. Vandaar naar de Compagnie(berg) en dan verder lopend langs de grens komen we bij een oude pol, en dan op de hoek bij de Vriedenpol. Daar tekent Elshoff een dam in het Papendal. Bij de Vredenpol staat nu een stenen grenspaal. Hier schrijf ik meer over die dammen en over de stenen palen in het Papendal schrijf ik als ik al lopend het hele Papendal verken.
• Vanaf de Vredenpol maakt de grens een hoek en loopt verder door het Papendal. We komen langs de Braspol – daar staat ook een paal – en ook daar tekent Elshoff een dam. Verder lopend komen we langs twee oude pollen en bij de derde oude pol zijn we op de zuidoosthoek aangeland.
• Vanaf hier gaat de grens langs de Oude Ederweg naar het westen tot aan een pol bij de Paelberg.
• Daar gaat de grens langs de Vosseweg naar het noorden tot aan het hoekpunt van de akker van Nieuw-Reemst bij de Westenberg.
• Daar maakt de grens weer een flauwe hoek – en vanaf hier zijn er blijkbaar wat onduidelijkheden geweest, maar de rode lijn loopt langs Koerts Huttepol, waar Elshoff schrijft: Soo soomige meenen sou op dese pol de scheijdig lopend.
• Vandaar verder naar het noordwesten loopt de grens tot aan twee oude pollen en vandaar wat hoekig verder langs de Osseweg en daar zijn in 1722, het jaar van deze kaart een drie nieuwe pollen gelegd.

De heuvels

Elshoff tekent acht heuvelgroepen. Zeven daarvan tekent hij bruinig met wat groen erop. Eentje tekent hij roder en zonder groen erop. Nou kan het best zijn dat dit toeval is, maar daar ga ik niet van uit.

• Linksboven richting Wekerom tekent hij de Wekeromse Wolfsbergen en de Roosendaalse Wolfsbergen. De grens loopt hier tussendoor. Vermoedelijk is dit een groep heuvels en omdat alles nu Ede is laat ik voortaan het verschil weg en ga de hele groep de Wolfsbergen noemen. Waar dit is, kunnen we goed zien op de georeferentie, dus dat beschrijf ik er niet meer bij.
• Middenboven richting Aenstoot of Otterloo tekent hij de Nieuwe Masenberg en ‘t Heijenbergje. Daar doorheen loopt de Harderwijkerweg met de Quaepoort.
• Rechtsboven tekent hij de Santbergen en een daarvan is de Aertsberg. Deze heuvelgroep tekent hij rood en zonder plantjes. Ik ga ervan uit dat dit een zandverstuiving is, en dat is het nu nog steeds.
• Verder naar het oosten buiten Reemst tekent hij heuvels bij de Delense Stert.
• Rechtsonder op de kaart ligt een grote heuvelgroep verdeeld in twee rijen met daar tussen het Papendaal. Hij geeft deze heuvels geen naam.
• Linksonder tekent hij buiten Reemst een eenzame berg, de Paelberg.
• Vandaar naar het noorden gaand tekent hij een lange heuvelrij bij Oud- en Nieuw-Reemst. De westelijke punt van deze rij noemt hij de Westerberg.
• Bij Mossel tekent hij een groep bobbelige heuvels, waarvan een deel de Kelderbergen noemt, en tussen Mossel en Wekerom tekent hij juist een paar glooiende heuvels. Dat noemen we nu de Valenberg, en voor de kenners van dit gebied: daar is het uitkijkpunt.

De bossen

Elshoff tekent, behalve het groen bij de heuvels, een aantal bossen en die zijn er deels nog.

• Wekeromse bos.
• Een groot bos tussen Nieuw- en Oud-Reemst dat hij helaas geen naam geeft, maar dat op een kaart in 1629 het Oude Hout wordt genoemd. Toen al!
• Een groot bos bij Mossel, maar dat bos is op die plek deels weg.

Op de georeferentie zien we dat er nu meer bossen zijn dan toen, maar dat is grotendeels productie naaldhout en dat was er toen nog niet. Toen ging het om eikenhakhout en gemengd loofhout.

Velden en andere toponiemen

• buiten Reemst: Wekerom, Aenstoot of Otterloo, Delense Stert en Delense Veld en daarbij de Compagnie (waar Elshoff berg achter had moeten zetten ), Schependom van Arnhem met de boerderij de Kempenberg, het Wolfheser veld, Heijdenstadt bij de Paelberg.
• in Reemst: Mossel, Oud Reemst, Nieuw Reemst, en ‘t leege veld allemaal sandt. Dat is bij de Ginkelsepoort.

Wegen

Tenslotte de wegen, en dat zijn er heel veel. Het meest opvallend zijn de kaarsrechte Koningswegen die elkaar kruisen in het Papendal. Over dat kruispunt schrijf ik hier, en hier schrijf ik over die Koningsweg bij Nieuw-Reemst.

Alle wegen, waarbij ik linksboven in de hoek begin en stug de wegkruisingen met de grens volg (de meeste wegen komen dan twee keer aan bod uiteraard, daarom nummer ik de wegen).

1. In de NWhoek zie ik een weg naar het westen lopen die in die hoek begint, uit Wekerom komt maar nergens heen gaat. Vrij ongeloofwaardig, maar ik kan er niet meer van maken.
2. Een weg van Mossel naar Otterlo, nu ongeveer fietspad langs het Mosselsezand.
3. De weg van Harderwijk naar Arnhem, nu asfaltweg van Otterlo naar Schaarsbergen.
4. Bij de Compagnieberg gaat een naamloze weg van Oud-Reemst naar het noordoosten.
5. De kaarsrechte Koningsweg tussen t Loo bij Apeldoorn en Wolfhees.
6. De Hessenweg naar Zutphen of Deventer.
7. Naamloze weg van Oud-Reemst naar de Cluijs. Dat is waar nu de dierentuin of het openluchtmuseum is.
8. De kaarsrechte Koningsweg van Ginkel door de Heerlijkheijd Rosendaal naar de Beukestruijk. Op de plek van de Beukestruik staat nu de hoge toren bij het Roozendaalseveld, waar je tot de eerste verdieping mag en dat is al eng genoeg.
9. = 3
10. Mossel en Wekeromseweg. Die weg heet nog altijd de Wekeromseweg.
11. De weg van Ede en Barneveld naar Arnhem. Dit is nu de grote asfaltweg van Ede naar Arnhem.
12. Langs de zuidgrens de Oude Ederweg. Deze zal verzand zijn, en de nieuwere ligt noordelijker.
13. Een naamloze weg van Oud Reemst naar het Wolfheser veld.
14. De Bisschopsweg nu Meuleweg van Oud-Reemst naar Bennekom.
15. Langs de westgrens de Vosseweg. Hierover hebben G en ik een boek geschreven.
16. = 11
17. = 8
18. = 6
19. langs de noordwestgrens de Osseweg. Die ligt er nog, maar is niet de Koeweg.
20. = 10

Overige

Soms verlies ik het overzicht door het kijken naar alle details. Even uitzoomen, heb ik iets gemist?

Rechtsonder tekent hij een brede baan door het Papendal die zich verlengt naar beide kanten: dat is de grens van het Schependom van Arnhem.

Linksboven de windroos in een vorm die Bernard Elshoff wel vaker gebruikt, en linksonder een prachtige cartouche. De tekst is eenvoudig te lezen. Het is weer als vanouds: bij het echtpaar Torck – van Hoorn had zij het geld, maar alleen hij staat genoemd. Geschiedsvervalsing, zullen we in dit woke tijdperk dit soort kaarten maar vernietigen? Afgezien daarvan – wat mij steeds meer gaat irriteren – bewonder ik de tekeningen van schelpen – die schelp komt ook op andere kaarten voor – stengels met bloemen en bladeren en twee hoofdjes die een hardstenen kussen tillen. Wat zouden die stengels met bladeren en bloemen zijn? Akkerwinde? Clematis? Druif?

Tot zover deze uiterst informatieve kaart.

Alle afbeeldingen