Anno 1623: De Rijn bij Amerongen

Dit is een kaartboek uit 1623 met zes uiterwaarden bij Amerongen. Veel staat er niet op, en het lijkt geen groot gemis voor de mensheid als ze niet meer te lokaliseren zijn. Toch heb ik dat gedaan, en ik heb de bijbehorende stukken gelezen. Lees en kijk met me mee.

English podcast

Het ingewikkelde is wel, dat me ook na uren puzzelen niet helemaal duidelijk is waarom kaartboek en stukken bij elkaar horen…….

De titel in het archief

Stukken en kaarten zijn te vinden in het Gelders Archief onder nummer GA 0370 6525: Acte van overeenkomst tusschen den graaf van Culemborg en zijn rentmeester Jan Hermansz. over het afleiden van den stroom bij de Nobelwaard. Erbij hoort een kaartboek dat heet De fortificatiën en waarden bij Amerongen, waaronder de Bax. Mijn transcriptie van de stukken voeg ik bij voor premium abonnees; daarin zit niet alleen de acte, maar ook een bezwaarschrift en een verslag van een werkbezoek.

De stroom is de Rijn. Fortificatiën zullen kribben in de Rijn zijn, want daar gaan de stukken over. Waarden noemen we nu uiterwaarden. Verder drie toponiemen in de titel: Amerongen, Nobelwaard en Bax. Die kunnen we alle drie (eentje na uren puzzelen) terugvinden.

De questie is een mooi voorbeeld van het Rijnbeheer in de 17de eeuw.

Isaac van Geelkercken tekent in 1670 de Nobelwaard bij Amerongen in op zijn 10-meterkaart van de Rijn. Het noorden is onder. Culemborgs Nobelweert staat geschreven tegen de oever van de Rijn.

Passavant tekent in 1692 de Baxweerd in op een kaart van waarden van de Rijn bij Maurik. Het is de tekst boven de dikke groene lijn net onder het midden: Baxweerd.

Zover zijn we: we snappen waar de titel over gaat. Nu kunnen we verder puzzelen: wat was er in 1623 aan de hand?

De stukken

Eerst de stukken. Dat zijn er vijf. Drie heren zitten in het huis De Veertig Gaarden en maken een plan. Dat huis bestaat nog:

Daar vlakbij ligt een buitenbocht van de Rijn, en net bovenstrooms van de stootoever in die buitenbocht ligt een kleine uiterwaard, de Nobelwaard. Zo’n uiterwaard bij een buitenbocht noem ik een stootoever-waard: gewoonlijk kijken we bij uiterwaarden naar de grote kronkelwaarden in de binnenbochten, want die zijn groot en groeien aan als een rivier verder meandert. Maar in de Rijn, die meandert tussen de twee bandijken, is er voor uitgroeiende kronkelwaarden geen ruimte. Wat wel gebeurt bij de Rijn is dat de bochten zich verplaatsen naar beneden, en daarbij groeien deze kleine stootoever-waardjes aan.

Het plan van de drie heren is om de Rijn in de buitenbocht af te buigen. Ze stellen voor een krib te leggen boven de kop van de Nobelwaard die 200 meter lang moet zijn. Zo groeit beneden die krib zand aan de Nobelwaard aan. Zo groeit de uiterwaard,  en dat vinden ze fijn want dan hebben ze gratis extra wilgengriend en hooiland.

Dan stelt de Graaf van Culemborg (eigenaar van de grond) een overeenkomst op met de Rentmeester van de Nederbetuwe: de Rentmeester neemt het werk aan en mag daarna de Nobelwaard en het nieuwe aangroeiende zand gebruiken inclusief alle palen en andere materialen, zonder enige pacht gedurende 24 jaar.

Maar dan komt er een bezwaar, niet van de eigenaar van de overkant zoals ik eerst dacht, nee van deze Rentmeester. Hij stelt dat die krib kan doorbreken bij hoog water en dan zeer lastig te repareren zal zijn. Hij vreest dat de grote zandbank aan de zuidoever dan zal afkalven. Dus vraagt hij of hij een tweede krib mag maken boven deze eerste, als een voorstopper.

Dat mag, en daartoe gaan de drie heren weer ter plekke kijken, maar het verslag daarvan zit niet bij de stukken.

De stukken zijn dus incompleet, maar ik raak ook wel eens een briefje kwijt.

Het kaartboek

Het kaartboek bestaat uit vier bladen met daarop zes waarden langs de Rijn. Twee ervan kennen we inmiddels, en die liggen stroomafwaarts van Amerongen. Ons anker is de 10-meterkaart uit 1670: weliswaar staat de Bax daar niet op, maar we gaan er vanuit dat de zes waarden in dit gebied moeten liggen. Maar waar?

Kaart 1

Dit zijn twee kaarten die niet aan elkaar passen. De tekst middenboven loopt wel door. Dese twee weerdtken sien bevonden 52 mergen 23 roeden 1/2. We gaan er voor het gemak vanuit dat de waardjes wel vlakbij elkaar liggen, in elk geval aan dezelfde oever. Dat is dan de noordoever, want helemaal rechts staat oost.

Beide weerden liggen tussen een kijlle en de rivier, en zijn bereikbaar via een ka. Beide weerden zijn weiland, dus al droge oudere waarden. In de linkerweerd staat een huis, de rechter is leeg. De rivier staat als Leck aangegeven, en niet als Rijnstroom.

linkerdeel

De linker waard heet de Bax weerdt. Zoals gezegd, tekent Passavant de Baxweerd in op een kaart uit 1693 van de Rijn bij Maurik. Op zijn kaart tekent hij vier jonge rijswaarden, aan beide oevers twee. De Bax is de oude hoge oever tussen twee waarden op de noordoever. Ik teken de vier waarden van Passavant in met roze en de oever waar Baxweerd staat met geel.

Klopt dit? Op de kaart uit 1623 loopt de Baxweerd door tot aan de kil, wat best de hank kan zijn die er in 1850 nog ligt. Klopt. Het is geen rijsweerd, maar ontgonnen als weiland, dus een oudere waard dan de roze waarden. Klopt. Dan is het huis vast het veerhuis aan de overkant van Maurik wat Passavant aan het water tekent. Klopt. Ik heb mezelf wel overtuigd. Nu in 2021:

Als je een boot hebt kun je dus nog naar een stukje van De Baxweerd.

rechterdeel

De rechter waard is naamloos. Ik zie een ka, een hek, een kylle die blijkbaar bijna is dichtgegroeid want volgekrast, en een aangegroeide rijswaard die ook is doorgekrast. De waard heeft een punt die niet natuurlijk lijkt. Ik heb geen enkel aanknopingspunt, en ik leg hem ten oosten van de Baxweerd, waar nu de electriciteitscentrale en de vistrap liggen.

Kaart 2

Bovenaan staat Gijsbert van Zijl, en desen weerdt is bevonden 45 mergen 5 roeden. Ook dit zijn twee oude weerden, maar ze liggen wel bij elkaar en zijn van elkaar gescheiden door een kylle. Gijsbert van Zijl woonde misschien wel in dat huis in de linkerweerd. Er gaat geen weg naar deze weerden. Ik zie geen enkel aanknopingspunt. Onderaan staat ook nog tekst, maar ik kom er niet uit. ‘so wijllen dat von‘.

Mijn intuïtie zegt me dat dit de Nobelwaard moet zijnn, en dat is in de buitenbocht vlakbij de Veertig Gaarden. Tenslotte gaat dit alles over de Nobelwaard, dus een van de kaarten moet toch wel daarvan zijn.

Kaart 3

Hebbes. Ik zie rechtsboven de kerk van Amerongen en daar links van het kasteel. Bovenaan staat Besman van Delff. Desen weerdt is bevonden groot 24 mergen ende 455 roijen. Tussen de weerd en Amerongen een kylle, maar ik maak een vreugdesprong op mijn stoel bij het zien van de weg naar de Leck: dat is vast een veerweg. En ja hoor, daar staat het: ‘dat veer te Wiel’.

Dus deze waard kan ik lokaliseren, want dat veer vaart nog altijd. Aan de hand van de gegeven maten maak ik een grove schets: kasteel en kerk te Amerongen, veerweg, Wielse veer en dan 20 ha rond die weg waarbij het leuk zou zijn als het een beetje aan zou sluiten bij het slotenpatroon in 1900. Ja hoor, geen probleem.

Zelfs de brug over de kylle is er nog (nou ja, zijn opvolger).

Kaart 4

Dit zijn twee oude waarden die omdat ze naast elkaar zijn getekend vast dicht bij elkaar liggen. Merkwaardig hoe ze in het zand liggen

De linker ligt volgens mij ten zuiden van de Rijn (Leck dus) want ik lees rechts oost. Bovenaan staat ‘genaemt cleeff bol‘. Tegenover de Nobelwaard ligt de Binnenbol, zou het? Links lees ik ‘de Heere van Schijn‘, en daaronder Rijsweerdt. Onderaan, dat grote bruine vlak, is sant. Rechtsboven (linkerkaart) desen weerdt is groot bevonden 16 mergen 66 roijen.

Hier een andere kaart waar de Binnenbol op staat, zie letter D. De kaart is uit 1773.

Even ten oosten van de veerweg tekent Van Geelkercken in 1670 ook Bollen, maar dat is op de noordoever.

rechterdeel

Bij de waard op de rechterhelft staat Dijt weerdtken groot bevonden 4 mergen ende 172 rooijen. Onderaan den Rijswert. Ik heb geen enkel aanknopingspunt, en leg hem naast de Bol. Hij moet vier keer zo klein zijn als de Bol, en dat is al een kleintje. Ik teken gewoon een rechthoekje in, maar het kan net zo goed een ander rechthoekje zijn hoor (de vorm lijkt op het blokje ten westen van mijn gekozen blokje)

De zes waarden in 1850 en nu

Ik teken mijn bevindingen en vermoedens in op topotijdreis en krijg dit:

Nu in 2021:

De Baxweerd klopt, dat die tweede daar naast ligt klinkt logisch. De waard bij de Veerweg van Amerongen klopt ook. Dat de Cleefse Bol honderd jaar later de Binnenbol heet, klinkt niet raar. Dat het kleine tweede weerdje op diezelfde kaart ernaast ligt, klinkt weer logisch. Als de hele serie gaat over de Nobelweerd, is het tenslotte ook logisch dat een van de kaarten daarover gaat, de grote weerd in de buitenbocht. Kortom, voorlopig ben ik wel tevreden.

De 10-meterkaart

Die detailkaarten uit 1623 maken absoluut niets duidelijk van het overleg wat de heren hadden in De Veertig Gaarden. Wat er aan de hand was, zien we beter op de 10-meterkaart uit 1670, ook al is die van 50 jaar later. Die Graaf en Rentmeester zijn dan allang overleden…..

Een andere prachtige kaart van dit gebied is deze uit 1662, ook van Isaac van Geelkercken, uit een bijzonder kaartboek.

Wat zien we? De fortificatiën bij de Nobelwaard in de Rijn! De Rijn schaart beneden Amerongen langs de dijk, en er liggen zoveel zandbanken dat er nauwelijks nog van een rivier sprake is. De Rijn was daar een meter diep en 20 meter breed. Dat daar stevig gesleuteld werd aan de Rijn is wel duidelijk; nou was zeker in 1623 de bevaarbaarheid nog geen issue; landaanwinnen was het doel. Daartoe legden ze kribben. Weliswaar zijn dit kaarten uit 1662 en 1670, en dit plan rond de Nobelwaard speelt in 1623. Maar processen gaan langzaam: nog altijd was men hier bezig in deze bocht. Het plan in 1623 heeft wel gewerkt: er ligt in 1662 voor de Nobelwaard een gigantische zandbank in de rivier. In 1670 tekent Van Geelkercken immense kribben tot ver over het midden van de rivier. Het zand aan de overkant wordt benedenstrooms geduwd.

Het plan is slimmer dan de bedenker in 1623 misschien wel geweten heeft: het versnelt het natuurlijke proces waarbij de Rijn de buitenbocht naar beneden verplaatst langs de dijk. Het plan gaat niet tegen dit proces in, want dat zou kansloos zijn.

Premium inhoud

Alle afbeeldingen