De Leede, Oudewaard en de Marsch

Kesteren en Lienden liggen aan de Oude Rijn. De Leede en de Oudewaard zijn uiterwaarden van deze Oude Rijn, de Marsch is ontstaan bij een avulsie van de Rijn.

De Leede en de Oudewaard zijn voormalige uiterwaarden die langs de Rijn lagen toen de Rijn nog door zijn oude loop stroomde, nu de Oude Rijn bij Kesteren en Lienden. De Marspolder niet. De Rijn sneed de meander af, en in mijn hypothese is toen het moeras van de Marsch ontstaan: de grond spoelde weg. Wie weet is daarbij wel Verhuijsen in het water verdwenen. Meer over het ontstaan van de Marschpolder en de avulsie van de Rijn bij Kesteren. Samen vormen ze de polder Leede, Oudewaard en de Marsch.

We zijn aangekomen in bocht 11 van de routekaart van onze Rijncruise van Arnhem naar Vianen.

Op de volgende AHN-uitsnede is deze kronkelwaard te zien als de halve cirkel ten zuiden van de Rijn tegenover Rhenen.

De vorm is vergelijkbaar met Rosande en Doorwerth, en net als daar stond er een kasteel de omgeving te beheersen: Het Huis ter Lee.

Bij bocht 9, de Wolfswaard en de Maneswaard, zagen we ook al zoiets. Dat kan door menselijk ingrijpen zijn gebeurd, maar ik vermoed dat het natuurlijk is, een avulsie. Hoe kan dit zijn ontstaan? Dat vraagt wat puzzelen.

Geen speciaal stuk voor premium abonnees, want hier kwamen de commissarissen van de Rekenkamer in de 17de eeuw nooit. De Leede, Oudewaard en de Marsch waren zandbankkundig niet interessant. Ze gingen hoogstens op bezoek bij de Heer van Huis Ter Leede. Maar deze exwaarden mogen toch in deze serie meedoen want liggen wel degelijk buitenbandijks. Op de volgende kaart gaat het om de grote driehoek tussen de rode dijken.

Op zijn 10-meterkaart uit 1670 tekent Isaac van Geelkercken dit gebied niet gedetailleerd in; het was ook voor Hudde en Huijgens onbelangrijk.

De avulsie

Meer over deze avulsie van de Leede en de Marsch. Hier de tekeningen die ik daarbij gemaakt heb. Volgens mij is dat een superinteressant verhaal.

Hier moet de splitsing gelegen hebben tussen de oude en de nieuwe tak.

Geologie, geomorfologie en bodem

Geologen rekenen de Oude Rijn en de huidige Rijn tot hetzelfde donkergroene systeem. Daaronder zien ze een zeeblauw ouder systeem.

De geomorfologische kaart laat behalve nogal wat afgegraven (grijs) en opgehoogde (roze) grond, de typische kenmerken zien van een kronkelwaard.

Een kleur zien we voor het eerst: links buiten de Marsch en rechts in de Ecksewaard liggen groengrijze vlekken bij een grote wiel. Dat zijn twee crevasses. Weer een beetje uitleg – dit stuk wordt het langste stuk, en het gaat niet eens over een uiterwaard.

Het is de wiel, de grote wiel, deze wiel. Ooh wat moet ik daar aan wennen.   

Bij een dijkdoorbraak ontstaat een waai of wiel. Het water kolkt een diep gat uit en sleurt veel grond mee het gat uit. Dat gat kan wel 10 meter diep zijn, dus dat is echt heel wat kuub zand. Het zand gaat liggen niet ver van de dijk en vormt daar een waaier zandige grond. Dat noemen we een crevasse, en de grond heet overslaggrond. Overslaggrond is zandig (de klei die met die doorbraak werd losgewoeld zakte in het geweld immers niet neer maar stroomde met het water mee naar de lage kom) makkelijk te bewerken maar minder vruchtbaar dan de kommen vol klei, en geschikt voor tuinbouw.  De mooiste crevasse staat niet als zodanig op de geomorfologische kaart: Lienden. Dat wordt een ander verhaal, ik denk dat ik bij bocht 13 inga op de crevasses en overslaggronden. Of het wordt 11b. Of een blogstuk.

Deze plek is een van de vijf plekken waar de Rijndijk in 1855 doorbrak.

Op de bodemkaart zien we de bekende dingen. Van de overslaggronden bij de crevasses geen spoor. Ik zie drie kleuren groen. De donkere kleur zijn poldervaaggronden (vage natte gronden) en de andere twee groenen zijn ooivaaggronden (vage droge gronden). De overslaggronden bij de oostelijke crevasse zijn hier dus als ooivaaggronden gekarteerd.

Oude kaarten van De Leede, Oudewaard ende Marsch

1552

De oudste kaart waar dit gebied op staat is deze uit 1552. Echt een fantastische kaart, en zeker even de link volgen voor veel meer informatie.

1554

Bij een proces anno 1554 over een ruzie tussen Huis ter Leede en Kesteren zit deze schets. Bovenaan staat Die Marsch.

1610 De Leede ende Marsch

De tweede gekleurde kaart uit 1610 is meer om aan de muur te hangen dan dat je erop kunt fietsen. De maker is anoniem; de kaart is 28 bij 41 cm groot en hoort bij een proces tussen de Marspolder en de Drost van Huis ter Leede over een dijk (dat ik nog moet bekijken).

Eerst oriënteren. Het noorden is onder. De Rijn stroomt onderaan van links naar rechts langs Rhenen. In de Rijn de Middelwaard. De tekenaar ziet de Leede en de Marsch waterkundig als twee aparte gebieden, elk met een eigen wetering en sluis, van elkaar gescheiden door de Hoge Weg. Die weg ligt er nog net zo. Bovenaan (in het zuiden dus) de waarden van Leede, Eck, Schuilenborg en de Oudewaard. Onderaan de Marschpolder. Rechts tegen de bandijk, net buiten de Marsch, de kerk van Verhuizen.

Daar boven (ten zuiden dus) de Marsche en de Oude Waard omringd door dijken. Links Huis ter Leede en de Ambtsen Boomgaard. Buiten de dijken zie ik drie kerktorens, van links naar rechts Keesteren, Linden en Verhuijsen. Verhuijsen is een verdwenen dorp. Bij volle maan kun je de kerkklokken nog horen luiden.

De kerken van Lienden en Kesteren lijken sprekend op die van de kaart van 410 jaar geleden. De kerk rechtsonder op deze kaart is van het verdwenen dorp Verhuijzen.

Rechtsonder in de polder zijn twee sluizen getekend. Bij de rechter staat Verhuizen-sluis. De linker is de Momme Sluis. Twee sluizen, twee polders dus: de ene sluis hoort bij de Marsch, de andere bij de Oudewaard.

Bij het proces waar de vorige gekleurde kaart bij hoort, zit een aantal schetsen. De schetsen zijn opvallend anders dan de kaart. Ten eerste al die huizen langs de Marsdijk, deels met trapgevels! De sluizen zijn prachtig getekend. Ook bij de doorgang onder de Hoge Weg ligt een sluis, en die ligt er nog: de Oudewaardsesluis. Op de tweede schetskaart is een doorbraak door de zomerdijk weergegeven.

Deze kaarten horen bij een conflict over een dijk tussen Huis De Leede en de Marsch, dat ik ga lezen ik als ik pensioen heb. Ik vergis me op deze schetsen steeds weer tussen de dijken en het water: het kronkelige ding bovenaan is de bandijk langs Kesteren, daaronder loopt, smal, de Oude Rijn, daar onder ligt Huis ter Leede. Huis ter Leede ligt in een eivormig eiland dat bestaat uit waarden en de Marsch. Daartussen de Hoge Weg. Langs de nieuwe Rhijn ligt de Marschdijk en tenslotte stroomt onderaan van links naar rechts de Rhijn.

Ik vind meer schetskaarten in de archiefmap van het conflict gevuld met meer dan 1400 bladzijden.

Over welke dijk zou het proces gegaan zijn? Waarschijnlijk die waar de doorbraak bij Ambtse was. Tijd om het stuk te lezen. Het is waarschijnlijk weer zo’n typisch verhaal over het beheer van de Rijn in de 17de eeuw.

1779 Situatie der Heerlijkheeden Marsch, Leden en Oude Weerd

1809 Verpondingskaarten

Verpondingskaarten zijn de voorloper van kadasterkaarten op basis waarvan grondbelasting werd uitgerekend. Op de bovenste staat De Marsch, op de onderste de Leede en Oudewaard. De twee kaarten passen dus in elkaar.

1830 Goudriaan

Ook Goudriaan besteedt in zijn kaartatlas uit 1830 van de Rijn een bladzijde aan de Leede, Oudewaard en de Marsch: men beschouwde wel degelijk ook toen nog de dijk langs de Oude Rijn als de bandijk, en de dijk langs de Marsch als een zomerdijk.

Huis ter Leede

Huis ter Leede is nog zichtbaar op het AHN: even ten noorden van Kesteren ingesloten tussen twee wegen. Die twee wegen leiden bovenaan naar de brug naar Rhenen.

1626

Het Huis ter Leede stond in 1626 nog in volle glorie. In 1672 werd het door de Fransen in gebruik genomen en toen een beetje verwaarloosd achter gelaten (lees volledig verwoest).

1800

In 1800 was er van Huis ter Leede niet veel over. Ik vermoed dat de boerderij in het verschiet met stenen van het kasteel is gebouwd.

Deze tekening is van Daniel Dupré , 1761 – 1817. De ruïne is nog meer verdwenen dan op de vorige prent dus een paar jaar jonger. De boerderij in de verte zal wel een schuur hebben bijgebouwd.

Fietsen op de kaart uit 1870 van Reuvens

We fietsen de dijk langs de Oude Rijn af terwijl we onderweg kijken wat we allemaal nog terugvinden van de kaart van Reuvens.

Ik begin bij de Spees waar de Marsdijk en de Oude Rijndijk zich splitsen, en ik volg de oude Rijndijk. Bij de splitsing tekent Reuvens een peilsteen, een houten peilschaal en een wiel, maar het is hier onherkenbaar. Er is geen muur meer waar die steen in zou kunnen zitten. De volgende peilsteen kan ik ook niet vinden. De wiel is er nog wel. Ik kom bij Kesteren.

De Oude Rijn gaat via een prachtige heul onder de N320 door. Reuvens tekent hier peilstenen en een grenspaal, maar ik kan niets vinden. Reuvens stempelt de nummers van de dijkpaaltjes op zijn kaart. Hier is zo’n paaltje, maar het nummer is verdwenen.

De waaien die Reuvens intekent liggen er nog wel. Heerlijke plekken, de natuur kan zijn gang gaan.

Ik fiets verder over de dijk langs de Oude Rijn richting de Marsdijk. Hier ligt de Oudewaardsesluis die al in 1610 op de kaart staat.

Vanuit de noordwesthoek van de polder maak ik nog een overzichtsfoto.

Reuvens tekent tekent geen molentje bij poldermolen De Marsch maar schrijft ‘watermolen’. Dat is het niet: het is een windmolen die water opmaalt en die vroeger het lage deel van de Marsch drooghield.

Alle afbeeldingen

De peilstenen die Reuvens intekent bij de Oude bandijk langs de Oude Rijn kan ik niet vinden. Wel twee stenen palen, de Oudewaardschesluis en een aantal wielen. De Oudewaardsesluis is nu een heul, maar wel een topheul.

Langs de Marschdijk bij het veer tekent Reuvens een peilschaal en een peilsteen, maar ook die kan ik niet vinden. Op alle oude kaarten staan twee sluizen bij de Marschdijk: eentje voor de Leede ende Oudewaard en eentje voor de Marsch. De Marsche Sluis is volgens mij verdwenen: de Marsch is nu natuurgebied. De Oudewaardsesluis ligt er nog wel (vernieuwd). Daar ligt ook de poldermolen de Marsch, die nu ‘voor de sier’ wordt gebruikt. Respect voor de vrijwilligers die zo’n molen draaiende houden. Ik ben erin geweest, heb gepraat met de molenaar, maar dat wordt een ander verhaal.

Wielen

Langs de oude Rijnbandijk liggen een hele rij wielen. Alleen al bij Kesteren liggen er drie. Het zijn prachtige natuurgebiedjes waar de dijk omheen kronkelt, maar het zijn relicten van doffe ellende.

Aan de Rijn ligt gemaal de Bonte Morgen.

Het is fantastisch fietsgebied waar ik geen genoeg van krijg.

Het is tijd om deze ex-kronkelwaard die met de rug naar de Rijn ligt de rug toe te keren en naar het midden van de rivier te gaan om een eiland in de Rijn bij Rhenen te bekijken.

Alle afbeeldingen