Oude kaarten van Drenthe

Dit is een verzameling oude kaarten van Drenthe tot het begin van het kadaster rond 1820. Hij is niet compleet (dat zal hij ook nooit worden); ik vul aan als ik wat tegenkom dat me interesseert. Ik houd van kaarten waarop landschap staat. Ik zet de kaarten chronologisch, en de vindplaats staat eronder (soms een link, soms het archiefnummer, net hoe lui ik ben).

De gedrukte kaarten uit de 17de eeuwse atlassen sla ik over: die waren een openbaring voor de mensen toen voor wie de wereld open ging. Maar voor mij leveren ze niets nieuws op.

Helaas zijn het Drents Archief en Gronings Archief nog niet zo ver als Gelderland met digitaliseren; ik kan dus geen bijbehorende stukken lezen. Maar, zegt de optimist, dat kan alleen maar beter worden.

1550 Coevorden door Van Deventer

Van Deventer heeft de Nederlandse steden in kaart gebracht in opdracht van Philips (= onze vijand) waarbij het erom ging om de sterke en zwakke punten voor aanval en verdediging in kaart te brengen. In Drenthe hoefde hij alleen van Coevorden een kaart te maken, de enige stad.

Meer over de atlas van Van Deventer.

1568 De kaart van Ortellius

Deze kaart mag je niet downloaden van het Groninger Archief. Als je de link volgt, kun je wel eindeloos inzoomen. Of je moet met mijn snippet genoegen nemen. Drenthe komt er bekaaid af vergeleken met Groningen en Rriesland. En zie al die prachtige Waddeneilanden eens.

1570 Sgrooten

Ik ben verliefd op de atlas van Sgrooten. De watervlekken zijn hoogveengebieden.

Meer over deze kaart van Drenthe uit de atlas van Sgrooten

Meer over de atlas van Sgrooten met link naar het Brussels Nationaal Archief waar de hele atlas digitaal is in te zien.

1614 De grens tussen Overijssel en Drenthe

Dit is nou echt zo’n kaart waar ik van houd: meren, bergjes, akkers, veen en er staan twee grensstenen op getekend waarvan de ene verplaatst is. Er horen veelbelovende stukken bij. Maar….. het Drents Archief is niet gedigitaliseerd. Ik mag het stuk inzien in de studiezaal. Alleen, als dat een proces is van een paar honderd bladzijden, ben ik daar wel 50 uur mee zoet, en om daar nou vakantie voor op te nemen… en waar slaap ik dan tussendoor? Dus helaas.

Meer over deze kaart en de ruzie tussen Eese en Nijensleeck.

239.1-239.1″20. Proces ofte stucken van Nijensleeck ende d’Eese, van de limijten ende wateren”. “Questiën ende accoort over de limiten tusschen Nijensleeck ende d’Eeze in Overijssel. 20”. – 1632/49. Met processtukken d.d. 1630/2 en kopie eener kaart d.d. 1614

1618 Semslinie

Dit is volgens mij het origineel van de kaart van ingenieur Sems. Er bestaan heel wat kopieën van waarop steeds meer ontgonnen veen te zien is. Meer over deze kaart van de Semslinie, met de transcriptie van de tekst op de kaart.

Ooh voor de lezers die zich, net als ik, steeds vergissen: de Semslinie is op deze kaarten niet de dikke mooie lijn die exact in de juiste richting ligt, maar een dun horizontaal stippellijntje.

Er zijn later nog meerdere kopieën van gemaakt:

1631 Hoogeveen

Dit is het gebied dat later het Hollandsche Veld zou worden: de veenontginningen ten zuidoosten van Hoogeveen. In 1631 was er nog niets aan de hand….

Meer over deze kaarten van het Hollandscheveld bij Hoogeveen.

1634 (+-) Zuid-Drenthe

Deze kaart is gemaakt in 1750, maar gezien de voortgang van de veenontginningen naar een kaart uit het begin van de 17de eeuw. Vergelijk bijvoorbeeld deze kaart met de volgende: in het midden zien we een Groote Meerstal en ten westen daarvan de eerste ontginningen bij Hoogeveen. Op de kaart uit 1634 is die situatie vergelijkbaar.

1634 Drenthe

Dit is een bekende kaart, gemaakt door Pijnacker. Hij is gedrukt is en dus in meerdere varianten in diverse archieven te vinden. Dit exemplaar ligt in het Nationaal Archief. Deze atlaskaarten hebben niet mijn grootste interesse. In die tijd werden atlassen gemaakt met daarin kaarten van alle provincies. Ik kan me wel voorstellen dat mensen toen laaiend enthousiast waren want er ging een wereld open die daarvoor in het duister lag. Zoiets als nu internet, of het AHN, of Dinoloket, of het steeds verder gedigitaliseerde Gelders Archief – hoe hebben we ooit zonder gedaan? Maar voor mijn blog leveren deze atlaskaarten niet zoveel op.

Die TV-antenne bovenaan is het veengebied van Nienoord bij het Leekstermeer. Hier meer over dat kanaal, voorheen veenbeek.

1637 Hoogeveen

Meer over deze kaart en de andere van het Hollandscheveld bij Hoogeveen.

1676 Zuidlaren

Helaas valt op deze kaart niks in te zoomen in het archief (foutje?), ik kan de teksten dan ook niet goed lezen. Bovenaan t hoogeveen (dat is niet Hoogeveen, maar een ander hoogveen), rechts Annerveen, links Oldenzeel, onderaan een beek, in het midden het Dal, verder lees ik uit gegreeren veen of Dal. Dus waar zitten we?

Even puzzelen: dat rondje in het midden is vast een windroos dus is het noorden links. Ik volg de bochten in de Hunze (op een oude kaart natuurlijk en tada, daar zijn we: de akkers in het dal is nu Zuidlaarderveen. Zelfs het wegenpatroon klopt.

Alleen Oldenzeel: Groningen?

1681 De moerassen tussen Hasselt en Boertange

Afgebeeld is Zuid Drenthe ten noorden van de Reest.

1688 De moerassen en dijken tussen Hasselt en Coevorden

Nog een kaart van Zuid Drenthe ten noorden van het Reestdal.

1690 De venen bij Hoogeveen

Nog een kaart van de venen bij Hoogeveen. Het noorden is links. De V met de afgebroken punt links is het gebied van Drijber, en die afgebroken punt is bij het Noordscheschut: de lijn FAE is de Verlengde Hoogeveensevaart (die Oost-West ligt dus). Het Groote Meer staat op alle kaarten van dit gebied. Hoogeveen is onderaan ABFG.

Meer over deze kaarten van het Hollandscheveld bij Hoogeveen.

1690 De venen bij Hoogeveen

Nogmaals de venen bij Hoogeveen; dit is dichter bij Hoogeveen. Het noorden is links. Het Groote Meer valt boven buiten de kaart.

Meer over deze kaarten van het Hollandscheveld bij Hoogeveen.

17xx Te inunderen moeras tussen Hasselt en Coevorden

Nog een kaart van Zuid Drenthe en het grensgebied met Overijssel. Het jaartal van deze kaart is blijkbaar onbekend.

1714 Het gebied aan weerszijden van Semslinie – Tideman

Meer over de Semslinie. Noorden onder.

1715 Venen aan weerszijden van de Semslinie

De rechts lijn van links naar rechts is de Semslinie. Groningen is boven, Drenthe is onder. Ik lees onderaan Annerveen en Eexterveen. Bovenaan lees ik De Borcompagnie en Wildervankster wijken

1734 De venen tussen Harderwijk, Coevoerden en Hoogeveen

Opvallend ingetekend is de Staeten off Friesschen Dijck – dat wordt een ander verhaal: die heb ik vaker genoemd gezien terwijl ik met iets anders bezig was, en ik heb nog geen idee wat dat voor een dijk is en of we er nog wat van terug kunnen zien.

1748 Echtense Venen Hoogeveen

Meer over dit gebied en de kaarten van het Hollandscheveld bij Hoogeveen.

1753 Smildiger Vaart

Deze vaart heet nu de Oude Vaart. Afgebeeld is het deel tussen de Uffelte en Meppel. Grappig hoe de tekst rechts van de vaart geschreven is: ik kan dit niet verwoorden, als je inzoomt en de teksten gaat lezen, begrijp je wat ik bedoel.

1760 Drentse venen langs de Semslinie

Het noorden is onder. Aangegeven zijn de venen tussen Annerveen en Gasselternijveen.

1765 Witter- en Halervenen

Rechts zien we Assen en links boven Friesland. De drie dubbele lijn is een aan te leggen kanaal: dat is de Hoofdvaart door Smilde. De hoek is bij de Norgerbrug in Kloosterveen – nu vlakbij Assen, maar toen nog uren lopen. De meerstallen (meren tussen twee veenkussens) liggen er eigenlijk nog net zo. De Peesterpaal, in een hoek van de gemeentegrens van Assen bij Kloosterbos, staat niet meer op de kaart – ik zou het leuk vinden als een beeldhouwer er een nieuwe mag neer zetten.

De duinen midden op de kaart is nu heidegebied Witten; het Meeuwenmeer ligt er nog net zo, maar het Hoedmeer is verdwenen met het afgraven van het veen.

1765 Baareveld

Dit is in de buurt van de Semslinie bij Gieterveen. Er zit een mooi verhaal achter dat ik las in een boek over De Semslinie, waar deze kaart ook in staat: bij Baareveld was men met een Drents kanaal al ver gevorderd en bijna aangekomen bij het Groningse kanaal langs de Semslinie. De heer Baareveld had daar een café – zie detail – en wilde dat wel verder ontwikkelen, maar de Groningers zagen concurrentie en staken er een stokje voor.

Klik hier voor dit boek op bol.com

1768 Uffelter marke

Dit is bij Uffelte en Havelte en omdat ik daar net geweest ben, tuur ik wat langer. Het water is de Oude Vaart. In Uffelte tien huizen. De molen staat in 1900 nog op de kaart. In Holtinge vier huizen. Het Nivonhuis Hunehuis valt net onder buiten de kaart.

De kaart laat een groter stuk zien, de topouitsnede is het deel linksboven: Uffelte, de es, het Brandeveen, rechts de bochtige Oude Smildervaart. De zwarte stippellijn bovenaan is op de kaart de gele grens bij de windroos. De beek, waar de vaart deels in is gelegd, zie je nog net op de topouitsnede rechtsboven (en heette toen Waterloopje).

1774 Hoofdvaart van Assen tot de Zuiderzee

Assen is rechts, de Zwartsluis en de Zuiderzee is links.

1775 Vredewold en grensgebied Drenthe – Friesland

De windroos is wat verwarrend, maar het noorden moet rechts zijn (de W staat op de kop). Rechtsonder het Zuttemeer of Leekstermeer. Onderaan is Drenthe, linksboven is Friesland, rechtsboven is Groningen. Bij het Drielandenpunt is de Zwarte Schans ingetekend. Die ligt er nog altijd, maar zo te zien is het drielandenpunt wat opgeschoven ten gunste van Drenthe.

Het Wasemeer, op de grens tussen Friesland en Groningen heette later zoiets als Wansmeer (ik kan het niet goed lezen en geen enkele naam op de huidige topokaart verwijst ernaar). (Er bestaat ook een Waskemeer, heel aantrekkelijk, maar het klopt niet). Langs de grens tussen het Wansmeer en de Zwarte schans staat Nivonhuis Allartsoog. De Backeveenstervaart ligt er nog, en waar die bij de grens komt ligt het dorp Frieschepalen.

De schans links op de kaart bij Bakkeveen is hersteld.

De schans bij Frieschepalen is ook in ere hersteld, althans, zichtbaar gemaakt want echt origineel lijkt me dit niet.

Mooi boek met 100 oude kaarten van Nederland: Van Delft

Houd je van fietsen, Groningen en van watererfgoed? Dan is mijn boek Fietsen door Oldambt wellicht iets voor jou. We fietsen door de graanrepubliek in de Dollardpolders, over de keileemheuvels en het oude land en onderweg kijken we naar gemalen, molens, stuwen en ander watererfgoed. Het is niet via bol verkrijgbaar, alleen via deze link. €21,70

Alle afbeeldingen